Hvers vegna var Demókrítos kallaður heimspekingurinn hlæjandi? Það væri mjög þægilegt ef svarið gæti verið komið fyrir helgi.

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hvers vegna var Demókrítos kallaður heimspekingurinn hlæjandi? Það væri mjög þægilegt ef svarið gæti verið komið fyrir helgi.
Í fornöld myndaðist ákveðin hefð fyrir því að tengja heimspekinginn Demókrítos við hlátur. Þannig kemur Demókrítos til að mynda fyrir í háðsádeilunni Sölu heimspekinganna eftir Lúkíanos, þar sem Seifur og Hermes standa fyrir uppboði á heimspekingum. Þegar einn hugsanlegra kaupenda á uppboðinu spyr hann hvers vegna hann hlæi svarar Demókrítos að öll mannanna mál virðist honum ósköp einfaldlega hlægileg. Þegar kaupandinn spyr hann nánar út í þetta svarar Demókrítos að á endanum skipti mannleg áhyggjuefni engu máli, í raun sé veruleikinn bara eindir á hreyfingu í tómarúmi og svo óendanleiki.

Þetta svar Demókrítosar í háðsádeilunni kemur reyndar prýðilega heim og saman við það sem við vitum um skoðanir hans því eftir honum er haft orðrétt: „Sætt og súrt, heitt og kalt, og litir eru ákvörðunaratriði, í veruleikanum eru ódeilin og tómið.“ (DK68B9, þýð. Eyjólfs Kjalars Emilssonar) Eins og fram kemur í svari við spurningunni Hver var hugsuðurinn Demókrítos og hvað gerði hann? var Demókrítos eindahyggjumaður og taldi að í reynd væru aðeins til ódeilanlegar agnir sem hann kallaði atóm og hins vegar tómarúm. Eiginleikar eins og litir og bragð hélt hann að væru annarlegir eiginleikar, það er að segja háðir þeim sem skynjar hlut en tilheyrðu ekki hlutnum sjálfum.

Demókrítos er oft sýndur hlæjandi á myndum. Hér sést hann á málverki frá 1628 eftir Hendrick ter Brugghen (1588 – 1629).

En þá er ekki nema hálf sagan sögð. Hvað með þessa kæti sem hann virðist hafa orðið frægur fyrir? Demókrítos hafði ekki bara kenningu um eðli veruleikans, heldur einnig um mannlegt siðferði og raunar fjallar meirihluti brotanna sem varðveitt eru úr ritum hans um siðferði og stjórnmál. Engu að síður gefa þau ekki nema grófa mynd af hugmyndum Demókrítosar um þau efni. En hann virðist þó hafa talið að í lífinu skipti gleði og umfram allt jafnaðargeð (evþýmía) mestu máli.

Að öllum líkindum má rekja myndina sem brugðið er upp af Demókrítosi sem hlæjandi heimspekingi að einhverju leyti til ákveðinnar afbökunar á þessum staðreyndum: Hann var annars vegar efnishyggjumaður og taldi að í raun samanstæði veruleikinn af eindum á flugi í tómarúmi en hins vegar hélt hann fram mikilvægi gleðinnar. Rómverski stjórnmálamaðurinn og rithöfundurinn Marcus Tullius Cicero segir reyndar frá því hve vel Demókrítos tók því þegar hann tapaði sjóninni. (Cic. Tusc. V.114) Ef eitthvað er að marka þann vitnisburð virðist sem Demókrítosi hafi tekist prýðilega halda sínu jafnaðargeði í gegnum súrt og sætt.

En þar að auki virðist Demókrítos beinlínis hafa haft kenningu um hlátur. Þegar umræðan í ritinu Um ræðumanninn eftir Cicero berst að hlátrinum og notkun hans í ræðumennsku segir Gaius Iulius Caesar Strabo Vopiscus (einn þátttakenda í samræðunni) að hann láti Demókrítos um að útskýra eðli hláturs, hvernig hann verði til og hvaða áhrif hann hafi á líkamann og svo framvegis, þótt það sé reyndar allt saman óskiljanlegt. (Cic. De oratore II.235) Í ævisögu Demókrítosar eftir Díogenes Laertíos eru taldir upp bókatitlar Demókrítosar en enginn þeirra gefur til kynna að hann hafi skrifað bók um hlátur. Eftir sem áður má telja sennilegt að Cicero hafi í huga einhver skrif Demókrítosar um hlátur þegar hann lætur Caesar Strabo vísa til hans um útskýringu á hlátrinum. Ef til vill fjallaði Demókrítos um hláturinn í einhverjum rita sinna um siðfræði, til dæmis Um hneigð vitringsins eða Um gleðina eða Athugsemdum um siðfræði.

Hvernig svo sem því er farið festist hláturinn við ímynd Demókrítosar. Þannig minnist rómverska skáldið Horatius á Demókrítos í kvæði þar sem hann fjallar um leiksýningar síns tíma og segir að væri hann enn á lífi myndi Demókrítos eflaust horfa heldur á áhorfendurna og hlæja (si foret in terris rideret Democritus, Hor. Ep. II.1.194).

Þess má geta að næstur í röðinni á eftir Demókrítosi í Sölu heimspekinganna var Herakleitos, annálaður fýlupúki og oft lýst sem heimspekingnum grátandi.

Mynd:

• Wikipedia.org. Sótt 3.11.2011.

...