Hvernig fer landrek fram? Jarðvísindamaður staddur við Holuhraun fullyrti að hægt væri að mæla landrek út frá núverandi eldsumbrotum?Landrek skýrist af flekareki en samkvæmt flekakenningunni skiptist ysta skurn jarðarinnar, stinnhvolfið, í allmarga fleka sem eru á sífelldri hreyfingu hver með tilliti til hinna. Löndin eru hlutar flekanna og hreyfast því með þeim. Flekarekið kemur fram á ýmsa vegu og má mæla það og meta á margan hátt. Í upphafi kom flekakenningin fram til að skýra nýjar mæliniðurstöður á segulsviði yfir úthöfunum og einnig bentu skjálftamælingar eindregið til þess að flekar væru til og hreyfðust. Kenningin varð til við samtúlkun þessara gagna. Hreyfingarstefnur flekanna og hraði þeirra fékkst út úr mælingunum. Fylgifiskur hreyfinganna er eldvirkni á flekaskilunum en ekki er beint hægt að nota hana til að ákvarða hraða eða hreyfingarstefnur flekanna. Eldvirkni getur líka orðið þar sem ekki eru flekaskil. Nýleg eldgos á Grænhöfðaeyjum og Galapagoseyjum eru dæmi um það. Nú til dags eru til nákvæmari aðferðir til að mæla hreyfingar flekanna. Langalgengasta aðferðin byggist á GPS-kerfinu. Með GPS-landmælingum má ákvarða stöðu mælipunkta á yfirborði jarðar með mikilli nákvæmni. Óvissa einstakra mælinga er einungis fáeinir millimetrar, stundum talsvert minni. Með endurteknum mælingum á sama punktinum má því finna hvernig hann hreyfist, bæði hraða hans og stefnu. Þetta hefur verið gert á miklum fjölda punkta sem dreifðir eru um alla fleka jarðarinnar. Skemmst er frá því að segja að mælingarnar hafa staðfest flekakenninguna í talsverðum smáatriðum. Hér á landi hafa GPS-landmælingar verið stundaðar síðan 1986. Mikill fjöldi mælipunkta hefur verið mældur og hreyfingar þeirra rannsakaðar. Nú eru einnig reknar margar GPS-mælistöðvar sem mæla hreyfingarnar samfellt og má þar fylgjast með hreyfingunum frá degi til dags. Auk flekahreyfinganna koma þar fram hreyfingar vegna eldsumbrota og kvikuhreyfinga, jarðskjálfta, jarðhitavinnslu, rýrnunar jökla og ýmislegt fleira. Með þessum mælingum er staðfest að Austurland fjarlægist Vesturland um 19 millimetra á ári og er stefnan um það bil 105°, það er um 15° sunnan við austur. Austurland situr á svokölluðum Evrasíufleka en Vesturland á Norður-Ameríkuflekanum. Flekarnir færast hér á landi í sundur með jöfnum hraða. Vegna þessara hreyfinga hleðst upp spenna á flekaskilunum og í næsta umhverfi þeirra sem losnar svo um í skjálftum og eldsumbrotum. Fylgjast má með þessum mælingum á vefsíðum Veðurstofunnar og Jarðvísindastofnunar. Mynd:
- Árnadóttir, Th., B. Lund, W. Jiang, and H. Geirsson, H. Björnsson, P. Einarsson and T. Sigurdsson, Glacial rebound and plate spreading: Results from the first countrywide GPS observations in Iceland, Geophys. J. Int., 177(2), 691-716, doi: 10.1111/j.1365-246X. 2008.04059.x, 2009.