Senda inn spurningu
Sólin Sólin Rís 05:22 • sest 21:31 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 23:11 • Sest 05:11 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 06:38 • Síðdegis: 18:56 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 00:39 • Síðdegis: 12:46 í Reykjavík
Visit the English version

Flokkun:

Náttúruvísindi og verkfræði Lífvísindi: dýrafræði

Finnast eiturefni í íslenskum fiskum?

Eva Yngvadóttir

Í mjög stuttu máli er hægt að svara spurningunni á eftirfarandi hátt:
Niðurstöður rannsókna benda til þess að magn þungmálma og þrávirkra efna sé mjög lítið á helstu fiskimiðum við landið. Undantekning er kadmín, sem mælist hátt í íslensku sjávarlífríki og kopar og sink sem mælast hátt í kræklingi. Það má að öllum líkindum rekja ástæður mengunarinnar til náttúrulegra orsaka svo sem eldvirkni, fremur en til mengunar af mannavöldum.

Ítarlegra svar hljóðar svona:

Ýmis mengandi efni sem í hafinu eru geta borist í sjávarlífverur eða lífverur sem nærast á sjávarfangi. Í mörgum tilfellum stafar þessi mengun af mannavöldum og eru vaxandi áhyggjur af þeirri þróun. Hvorki mengun né dýr virða landamæri og hingað berast mengandi efni með loft- og sjávarstraumum, hvort sem við kærum okkur um það eða ekki. Það er því mikilvægt að fylgjast með magni mengandi efna hér við land, hvort heldur er í lofti, á láði eða í legi og ekki síður í þeim lífverum sem lifa við landið. Þá er ennfremur mikilvægt að geta borið stöðu okkar saman við ástand í öðrum löndum. Það er ekki síst áríðandi vegna mikilvægis sjávarafurða fyrir þjóðina.

Síðan 1989 hefur verið í gangi árlegt vöktunarverkefni á mengunarefnum í lífríki hafsins við Ísland. Verkefnið er fjármagnað af umhverfisráðuneytinu en svokallaður AMSUM hópur, sem starfar á vegum ráðuneytisins, heldur utan um það. Aðilar í þessum starfshópi eru frá Rannsóknastofnun fiskiðnaðarins, Geislavörnum ríkisins, Veðurstofu Íslands, Umhverfisstofnun Íslands, Hafrannsóknastofnun og Umhverfisráðuneytinu. Umfjöllunin hér á eftir byggist meðal annars á skýrslu sem þessi samstarfshópur gaf út árið 1999 (sjá heimild í lok svars).

Tilgangur vöktunar á mengandi efnum í lífríki hafsins er þríþættur:
  • Í fyrsta lagi að kanna hvort magn mengandi efna fari vaxandi í hafinu við Ísland.
  • Í öðru lagi að meta hvort heilsu manna sé hætta búin af neyslu sjávarfangs.
  • Í þriðja lagi að meta hvort lífríki sjávar stafi hætta af mengun.

Til að kanna þetta eru tekin sýni af þorski og sandkola á fjórum stöðum í kringum landið ár hvert og kræklingi er safnað á 11 stöðum í kringum landið.

Þorskur er valinn til vöktunar vegna mikillar útbreiðslu og mikilvægis í veiðum. Þorskar í almennri vöktun eru á lengdarbilinu 30-45 cm (3-6 ára) og eru veiddir fyrir hrygningu í mars ár hvert. Sandkoli er botnlæg fisktegund sem lifir á tiltölulega afmörkuðu svæði og hentar því vel til vöktunar. Sýnin eru á lengdarbilinu 20-35 cm og tekin í mars eins og þorsksýnin. Kræklingur er staðbundin tegund og endurspeglar tilvist mengandi efna á því strandsvæði þar sem hann lifir, en sýni eru tekin fyrir hrygningu í ágúst.

Í þessum sýnum eru mæld ólífræn (þungmálmar) og lífræn snefilefni (þrávirk lífræn efni). Mældir eru þungmálmarnir blý, kadmín, kvikasilfur, kopar og sink, þrávirku lífrænu efnin HCH, HCB, PCB, klórdan, DDT og TBT og geislavirka efnið Cs-137. Rannsóknastofnun fiskiðnaðarins mælir þungmálma í ofangreindum sýnum og sér um að þrávirk lífræn efni séu einnig mæld í þeim.

Hér á eftir verður fjallað um þungmálma og þrávirk lífræn efni í þorski og kræklingi og gerð grein fyrir helstu niðurstöðum mælinga á snefilefnum í lífríki við Ísland frá 1990-1996.

Þungmálmar

Þungmálmar, aðrir en kvikasilfur og þrávirk lífræn efni, safnast fyrir í lifur fiska og því eru þessi efni mældi þar. Kvikasilfur binst hins vegar eggjahvítuefnum og er því mælt í holdi fiska.

Þungmálmar eru frumefni í bergi og finnast í örlitlum mæli í sjó, lofti, jarðvegi og lífríki. Þeir eru náttúrulegir í umhverfinu, en ef styrkur þeirra fer yfir náttúruleg mörk er hægt að tala um mengun. Mikill styrkur þeirra þarf ekki að vera bein afleiðing af aðgerðum manna, heldur geta verið ýmsar náttúrulegar skýringar þar á, til dæmis eldvirkni, rof og fleira.

Þungmálmar finnast í öllum lífverum og eru sumir þeirra, eins og sink og kopar, þeim nauðsynlegir, meðan aðrir, svo sem kadmín, blý, arsen og kvikasilfur, gegna engu þekktu hlutverki. Skortur á sinki getur haft áhrif á eðlilegan vöxt barna, matarlyst, bragð- og lyktarskyn, frjósemi og fleira. Skortur á kopar getur valdið blóðleysi, minnkandi hár- og húðlit, heila- og mænuskaða og fleiru.

Kvikasilfur og kadmín safnast fyrir og geta verið skaðleg í litlum mæli. Kadmín getur haft áhrif á ýmsa efnaferla og kvikasilfur getur haft áhrif á heilastarfsemi, sérstaklega í fóstrum og ungviði. Þessi efni mælast í miklu magni langt frá mestu uppsprettum þeirra af mannavöldum. Vegna þess hversu rokgjarnt kvikasilfur er getur það auðveldlega borist langar vegalendir í andrúmsloftinu. Þetta er líklega ein ástæða þess að kvikasilfur hefur fundist fjarri öllum uppsprettum þess.



Þungmálmar í þorski

Greina má marktækan mun á magni þungmálma (kadmín, kopar, sink) í þorsklifur á milli ára. Hér er þó um sveiflur að ræða en ekki er hægt að sjá neina samfellda þróun. Þá sýna niðurstöður að marktækt meira magn af kadmín, kopar og sinki var að finna á Norðvestur-miðum en á öðrum miðum við Ísland. Flest bendir til þess að náttúrulegar orsakir liggi þar að baki. Styrkur blýs í þorsklifur var hins vegar í öllum tilvikum undir efnagreiningarmörkum.

Í samanburði við önnur fiskimið á norðlægum slóðum er styrkur sinks, kopars og kvikasilfurs í þorski á Íslandsmiðum með því lægsta sem mælist. Aftur á móti er styrkur kadmíns með því hæsta sem mælist. Ástæður þess eru ekki að fullu þekktar, en talið er að þetta eigi sér náttúrlegar skýringar, til dæmis jarðfræðilegar (eldvirkni), frekar en að um sé að ræða mengun af mannavöldum, þar sem engar þekktar uppsprettur af mannavöldum eru fyrir hendi. Því til stuðnings má benda á að mælingar í mosa sýna að hár kadmínstyrkur fylgir þeim svæðum sem liggja á gosbeltinu sem liggur þvert yfir landið frá suðvestri til norðausturs.

Þegar þessar niðurstöður liggja fyrir er kannski næsta spurning sú hvort óhætt sé að borða þorskinn sem veiðist hér við land vegna kadmínstyrksins. Til þess að svara því er gott að reikna út svokallaðan TWI stuðul (Tolerable Weekly Intake) sem segir til um hvaða magn af ákveðnu efni má innbyrða fyrir hvert kg af líkamsþyngd neytandans án þess að hætta sé á eituráhrifum.

Stuðlar Alþjóða heilbrigðisstofnunarinnar (WHO) fyrir blý, kadmín og kvikasilfur eru 50, 7 og 5 µg á kg líkamsþunga fyrir hvert efni. Það þýðir að einstaklingur sem er 60 kg að þyngd má innbyrða 420µg af kadmíni á viku en það mundi þýða um 500 kg af þorskholdi. Hvað kvikasilfur varðar mætti þessi sami einstaklingur innbyrða um 300µg af kvikasilfri á viku sem þýðir um 15 kg af þorskholdi. Þetta sýnir að þótt kadmín sé hærra hér en á nærliggjandi hafsvæðum er það langt frá að ná nokkrum hættumörkum og því öruggt að borða þorsk af Íslandsmiðum með bestu lyst.

Þungmálmar í kræklingi

Styrkur þungmálma í kræklingi sveiflast á milli ára og staða. Kadmínstyrkur í kræklingi mælist hærri á stöðum eins og í Mjóafirði sem er fjarri þekktum uppsprettum efnisins en til dæmis í Hvalfirði og Straumsvík. Þetta styður þá tilgátu að þessi tiltölulegi hái styrkur kadmíns í sjávarlífverum hér við land sé tilkominn vegna náttúrulegra ferla.

Styrkur kopars og sinks er hærri en viðmiðunargildi Alþjóðahafrannsóknaráðsins (ICES). Hér er einnig hugsanlegt að finna megi náttúrlegar skýringar, til dæmis vegna lóðréttrar blöndunar sjávar.

Samantekt

Styrkur þungmálma í þorski og kræklingi við Ísland er oftast undir viðmiðunargildum Alþjóðahafrannsóknaráðsins (ICES). Undantekning frá þessu er að kadmín mælist hátt í lífríki sjávar hér við land og einnig styrkur kopars og sinks í kræklingi. Þessi hái kadmínstyrkur virðist eiga sér náttúrulegar skýringar þar sem ekkert bendir til þessi að hann sé af mannavöldum. Því til stuðnings má benda á að enga þróun er að sjá milli ára og ennfremur mælist styrkur kadmíns hár hér á landi í mosa, langt frá öllum hugsanlegum uppsprettum af völdum manna. Sennilega er það mikil lóðrétt blöndun sjávar sem veldur því að einhverju leyti að hár styrkur kopars og sinks mælist í kræklingi, en venjulega er minna af þessum málmum að finna á grunnslóð en á meira dýpi.

Þrávirk lífræn efni

Þrávirk lífræn efni er samheiti yfir efni sem bindast lífverum og eyðast mjög hægt eða ekki og safnast þess vegna fyrir í umhverfinu. Þessi efni eru orðin til fyrir tilstilli manna. Um er að ræða efni eins og PCB, HCB, DDT, díoxín og fleiri. Þessi efni eru fituleysanleg og leysast því ekki vel í vatni. Þau geta borist í lífverur með fæðu og hafa tilhneigingu til að safnast fyrir eftir því sem ofar dregur í fæðukeðjunni.

Helstu áhrif uppsöfnunar þrávirkra lífrænna efna í lífverum eru neikvæð áhrif á viðkomu og ónæmiskerfi þar sem efnin geta líkt eftir hormónum og raskað hormónabúskapnum. Sjá nánar í svari Jóns Más Halldórssonar við spurningunni Hvað eru þrávirk lífræn efni og hvernig berast þau í dýr?

Þrávirkum lífrænum efnum er skipt í þrjá aðalhópa, eftir því hvernig þau eru notuð eða hafa myndast:
  1. Plágueyðar (DDT, klórdan, HCH, TBT, toxafen, mírex, dieldrín). Þekktast af þessum efnum er trúlega DDT sem er skordýraeitur og hefur verið notað einna mest í heiminum.
  2. Efni notuð í iðnaði (til dæmis PCB og HCB). Þekktast er PCB sem finnst í eldri spennubreytum og þéttum. Búið er að banna framleiðslu þessara efna.
  3. Aukaafurðir í iðnaðarferlum (HCB, díoxín). HCB myndast sem aukaafurð þegar verið er að framleiða klórgas og ýmis efnasambönd sem innihalda klór.
Þrávirk lífræn efni í þorski

Góð fylgni er innbyrðis á milli hinna mismunandi þráviku efna (HCB, PCB, DDE) í þorski. Þetta bendir sterklega til þess að þessi efni eigi að miklu leyti sameiginlegan uppruna og að rekja megi hann út fyrir landsteinana. Magn PCB-efna og DDE minnkar marktækt á milli ára en magn HCB er óbreytt. Samanburður á milli fiskimiða leiðir í ljós að marktækt meira magn er af PCB og DDE í þorski á Suðvestur-miðum en á öðrum miðum við landið.



Þrávirk lífræn efni í kræklingi

Styrkur PCB-efna í kræklingi hér við land er sambærilegur við það sem mælist fjarri byggð á vesturströnd Bandaríkjanna og er svipaður því sem lægst mælist við Bretland og Írland. Styrkur HCB og DDE er almennt lágur og er ýmist undir eða alveg við viðmiðunarmörk.

Samantekt

Samanburður við önnur hafsvæði sýnir að styrkur þrávirkara lífrænna efna í lífríki sjávar við Ísland er með því lægsta sem mælist á nálægum hafssvæðum (N-Norðursjó og við vesturströnd Noregs). Tilvist þessara efna er vísbending um mengun af manna völdum og þrátt fyrir að hún sé óveruleg hér við land er full ástæða til að halda vöku sinni áfram, bæði hér á Íslandi og í alþjóðlegu samstarfi til að sporna gegn þessari mengun.

Heimild:

Davíð Egilson, Elísabet D. Ólafsdóttir, Eva Yngvadóttir, Helga Halldórsdóttir, Flosi Hrafn Sigurðsson, Gunnar Steinn Jónsson, Helgi Jensson, Karl Gunnarsson, Sigurður A. Þráinsson, Andri Stefánsson, Hallgrímur Daði Indriðason, Hreinn Hjartarson, Jóhanna Thorlacíus, Kristín Ólafsdóttir, Sigurður R. Gíslason og Jörundur Svavarsson, 1999. Mælingar á mengandi efnum á og við Ísland. Niðurstöður öktunarmælinga. Starfshópur um mengunarmælingar, mars 1999, Reykjavík. 138 bls.

Mynd af þorski: The Starving Ocean

Mynd af kræklingi: funet.fi

Mynd af Kadmíni, blýi, kopar og sinki af vefsetrinu: Chemsoc.org

Höfundur

Eva Yngvadóttir

M.Sc efnaverkfræði, Rannsóknastofnun fiskiðnaðarins

Útgáfudagur

31.3.2003

Spyrjandi

Karvel Granz

Efnisorð

Tilvísun

Eva Yngvadóttir. „Finnast eiturefni í íslenskum fiskum?“ Vísindavefurinn, 31. mars 2003. Sótt 24. apríl 2024. http://visindavefur.is/svar.php?id=3294.

Eva Yngvadóttir. (2003, 31. mars). Finnast eiturefni í íslenskum fiskum? Vísindavefurinn. Sótt af http://visindavefur.is/svar.php?id=3294

Eva Yngvadóttir. „Finnast eiturefni í íslenskum fiskum?“ Vísindavefurinn. 31. mar. 2003. Vefsíða. 24. apr. 2024. <http://visindavefur.is/svar.php?id=3294>.

Chicago | APA | MLA

Þessi síða notar vafrakökur Nánari upplýsingar

Ég samþykki
Spyrja

Sendu inn spurningu LeiðbeiningarTil baka

Hér getur þú sent okkur nýjar spurningar um vísindaleg efni.

Hafðu spurninguna stutta og hnitmiðaða og sendu aðeins eina í einu. Einlægar og vandaðar spurningar um mikilvæg efni eru líklegastar til að kalla fram vönduð og greið svör. Ekki er víst að tími vinnist til að svara öllum spurningum.

Persónulegar upplýsingar um spyrjendur eru eingöngu notaðar í starfsemi vefsins, til dæmis til að svör verði við hæfi spyrjenda. Spurningum er ekki sinnt ef spyrjandi villir á sér heimildir eða segir ekki nægileg deili á sér.

Spurningum sem eru ekki á verksviði vefsins er eytt.

Að öðru leyti er hægt að spyrja Vísindavefinn um allt milli himins og jarðar!

=

Senda grein til vinar

=

Finnast eiturefni í íslenskum fiskum?
Í mjög stuttu máli er hægt að svara spurningunni á eftirfarandi hátt:

Niðurstöður rannsókna benda til þess að magn þungmálma og þrávirkra efna sé mjög lítið á helstu fiskimiðum við landið. Undantekning er kadmín, sem mælist hátt í íslensku sjávarlífríki og kopar og sink sem mælast hátt í kræklingi. Það má að öllum líkindum rekja ástæður mengunarinnar til náttúrulegra orsaka svo sem eldvirkni, fremur en til mengunar af mannavöldum.

Ítarlegra svar hljóðar svona:

Ýmis mengandi efni sem í hafinu eru geta borist í sjávarlífverur eða lífverur sem nærast á sjávarfangi. Í mörgum tilfellum stafar þessi mengun af mannavöldum og eru vaxandi áhyggjur af þeirri þróun. Hvorki mengun né dýr virða landamæri og hingað berast mengandi efni með loft- og sjávarstraumum, hvort sem við kærum okkur um það eða ekki. Það er því mikilvægt að fylgjast með magni mengandi efna hér við land, hvort heldur er í lofti, á láði eða í legi og ekki síður í þeim lífverum sem lifa við landið. Þá er ennfremur mikilvægt að geta borið stöðu okkar saman við ástand í öðrum löndum. Það er ekki síst áríðandi vegna mikilvægis sjávarafurða fyrir þjóðina.

Síðan 1989 hefur verið í gangi árlegt vöktunarverkefni á mengunarefnum í lífríki hafsins við Ísland. Verkefnið er fjármagnað af umhverfisráðuneytinu en svokallaður AMSUM hópur, sem starfar á vegum ráðuneytisins, heldur utan um það. Aðilar í þessum starfshópi eru frá Rannsóknastofnun fiskiðnaðarins, Geislavörnum ríkisins, Veðurstofu Íslands, Umhverfisstofnun Íslands, Hafrannsóknastofnun og Umhverfisráðuneytinu. Umfjöllunin hér á eftir byggist meðal annars á skýrslu sem þessi samstarfshópur gaf út árið 1999 (sjá heimild í lok svars).

Tilgangur vöktunar á mengandi efnum í lífríki hafsins er þríþættur:
  • Í fyrsta lagi að kanna hvort magn mengandi efna fari vaxandi í hafinu við Ísland.
  • Í öðru lagi að meta hvort heilsu manna sé hætta búin af neyslu sjávarfangs.
  • Í þriðja lagi að meta hvort lífríki sjávar stafi hætta af mengun.

Til að kanna þetta eru tekin sýni af þorski og sandkola á fjórum stöðum í kringum landið ár hvert og kræklingi er safnað á 11 stöðum í kringum landið.

Þorskur er valinn til vöktunar vegna mikillar útbreiðslu og mikilvægis í veiðum. Þorskar í almennri vöktun eru á lengdarbilinu 30-45 cm (3-6 ára) og eru veiddir fyrir hrygningu í mars ár hvert. Sandkoli er botnlæg fisktegund sem lifir á tiltölulega afmörkuðu svæði og hentar því vel til vöktunar. Sýnin eru á lengdarbilinu 20-35 cm og tekin í mars eins og þorsksýnin. Kræklingur er staðbundin tegund og endurspeglar tilvist mengandi efna á því strandsvæði þar sem hann lifir, en sýni eru tekin fyrir hrygningu í ágúst.

Í þessum sýnum eru mæld ólífræn (þungmálmar) og lífræn snefilefni (þrávirk lífræn efni). Mældir eru þungmálmarnir blý, kadmín, kvikasilfur, kopar og sink, þrávirku lífrænu efnin HCH, HCB, PCB, klórdan, DDT og TBT og geislavirka efnið Cs-137. Rannsóknastofnun fiskiðnaðarins mælir þungmálma í ofangreindum sýnum og sér um að þrávirk lífræn efni séu einnig mæld í þeim.

Hér á eftir verður fjallað um þungmálma og þrávirk lífræn efni í þorski og kræklingi og gerð grein fyrir helstu niðurstöðum mælinga á snefilefnum í lífríki við Ísland frá 1990-1996.

Þungmálmar

Þungmálmar, aðrir en kvikasilfur og þrávirk lífræn efni, safnast fyrir í lifur fiska og því eru þessi efni mældi þar. Kvikasilfur binst hins vegar eggjahvítuefnum og er því mælt í holdi fiska.

Þungmálmar eru frumefni í bergi og finnast í örlitlum mæli í sjó, lofti, jarðvegi og lífríki. Þeir eru náttúrulegir í umhverfinu, en ef styrkur þeirra fer yfir náttúruleg mörk er hægt að tala um mengun. Mikill styrkur þeirra þarf ekki að vera bein afleiðing af aðgerðum manna, heldur geta verið ýmsar náttúrulegar skýringar þar á, til dæmis eldvirkni, rof og fleira.

Þungmálmar finnast í öllum lífverum og eru sumir þeirra, eins og sink og kopar, þeim nauðsynlegir, meðan aðrir, svo sem kadmín, blý, arsen og kvikasilfur, gegna engu þekktu hlutverki. Skortur á sinki getur haft áhrif á eðlilegan vöxt barna, matarlyst, bragð- og lyktarskyn, frjósemi og fleira. Skortur á kopar getur valdið blóðleysi, minnkandi hár- og húðlit, heila- og mænuskaða og fleiru.

Kvikasilfur og kadmín safnast fyrir og geta verið skaðleg í litlum mæli. Kadmín getur haft áhrif á ýmsa efnaferla og kvikasilfur getur haft áhrif á heilastarfsemi, sérstaklega í fóstrum og ungviði. Þessi efni mælast í miklu magni langt frá mestu uppsprettum þeirra af mannavöldum. Vegna þess hversu rokgjarnt kvikasilfur er getur það auðveldlega borist langar vegalendir í andrúmsloftinu. Þetta er líklega ein ástæða þess að kvikasilfur hefur fundist fjarri öllum uppsprettum þess.



Þungmálmar í þorski

Greina má marktækan mun á magni þungmálma (kadmín, kopar, sink) í þorsklifur á milli ára. Hér er þó um sveiflur að ræða en ekki er hægt að sjá neina samfellda þróun. Þá sýna niðurstöður að marktækt meira magn af kadmín, kopar og sinki var að finna á Norðvestur-miðum en á öðrum miðum við Ísland. Flest bendir til þess að náttúrulegar orsakir liggi þar að baki. Styrkur blýs í þorsklifur var hins vegar í öllum tilvikum undir efnagreiningarmörkum.

Í samanburði við önnur fiskimið á norðlægum slóðum er styrkur sinks, kopars og kvikasilfurs í þorski á Íslandsmiðum með því lægsta sem mælist. Aftur á móti er styrkur kadmíns með því hæsta sem mælist. Ástæður þess eru ekki að fullu þekktar, en talið er að þetta eigi sér náttúrlegar skýringar, til dæmis jarðfræðilegar (eldvirkni), frekar en að um sé að ræða mengun af mannavöldum, þar sem engar þekktar uppsprettur af mannavöldum eru fyrir hendi. Því til stuðnings má benda á að mælingar í mosa sýna að hár kadmínstyrkur fylgir þeim svæðum sem liggja á gosbeltinu sem liggur þvert yfir landið frá suðvestri til norðausturs.

Þegar þessar niðurstöður liggja fyrir er kannski næsta spurning sú hvort óhætt sé að borða þorskinn sem veiðist hér við land vegna kadmínstyrksins. Til þess að svara því er gott að reikna út svokallaðan TWI stuðul (Tolerable Weekly Intake) sem segir til um hvaða magn af ákveðnu efni má innbyrða fyrir hvert kg af líkamsþyngd neytandans án þess að hætta sé á eituráhrifum.

Stuðlar Alþjóða heilbrigðisstofnunarinnar (WHO) fyrir blý, kadmín og kvikasilfur eru 50, 7 og 5 µg á kg líkamsþunga fyrir hvert efni. Það þýðir að einstaklingur sem er 60 kg að þyngd má innbyrða 420µg af kadmíni á viku en það mundi þýða um 500 kg af þorskholdi. Hvað kvikasilfur varðar mætti þessi sami einstaklingur innbyrða um 300µg af kvikasilfri á viku sem þýðir um 15 kg af þorskholdi. Þetta sýnir að þótt kadmín sé hærra hér en á nærliggjandi hafsvæðum er það langt frá að ná nokkrum hættumörkum og því öruggt að borða þorsk af Íslandsmiðum með bestu lyst.

Þungmálmar í kræklingi

Styrkur þungmálma í kræklingi sveiflast á milli ára og staða. Kadmínstyrkur í kræklingi mælist hærri á stöðum eins og í Mjóafirði sem er fjarri þekktum uppsprettum efnisins en til dæmis í Hvalfirði og Straumsvík. Þetta styður þá tilgátu að þessi tiltölulegi hái styrkur kadmíns í sjávarlífverum hér við land sé tilkominn vegna náttúrulegra ferla.

Styrkur kopars og sinks er hærri en viðmiðunargildi Alþjóðahafrannsóknaráðsins (ICES). Hér er einnig hugsanlegt að finna megi náttúrlegar skýringar, til dæmis vegna lóðréttrar blöndunar sjávar.

Samantekt

Styrkur þungmálma í þorski og kræklingi við Ísland er oftast undir viðmiðunargildum Alþjóðahafrannsóknaráðsins (ICES). Undantekning frá þessu er að kadmín mælist hátt í lífríki sjávar hér við land og einnig styrkur kopars og sinks í kræklingi. Þessi hái kadmínstyrkur virðist eiga sér náttúrulegar skýringar þar sem ekkert bendir til þessi að hann sé af mannavöldum. Því til stuðnings má benda á að enga þróun er að sjá milli ára og ennfremur mælist styrkur kadmíns hár hér á landi í mosa, langt frá öllum hugsanlegum uppsprettum af völdum manna. Sennilega er það mikil lóðrétt blöndun sjávar sem veldur því að einhverju leyti að hár styrkur kopars og sinks mælist í kræklingi, en venjulega er minna af þessum málmum að finna á grunnslóð en á meira dýpi.

Þrávirk lífræn efni

Þrávirk lífræn efni er samheiti yfir efni sem bindast lífverum og eyðast mjög hægt eða ekki og safnast þess vegna fyrir í umhverfinu. Þessi efni eru orðin til fyrir tilstilli manna. Um er að ræða efni eins og PCB, HCB, DDT, díoxín og fleiri. Þessi efni eru fituleysanleg og leysast því ekki vel í vatni. Þau geta borist í lífverur með fæðu og hafa tilhneigingu til að safnast fyrir eftir því sem ofar dregur í fæðukeðjunni.

Helstu áhrif uppsöfnunar þrávirkra lífrænna efna í lífverum eru neikvæð áhrif á viðkomu og ónæmiskerfi þar sem efnin geta líkt eftir hormónum og raskað hormónabúskapnum. Sjá nánar í svari Jóns Más Halldórssonar við spurningunni Hvað eru þrávirk lífræn efni og hvernig berast þau í dýr?

Þrávirkum lífrænum efnum er skipt í þrjá aðalhópa, eftir því hvernig þau eru notuð eða hafa myndast:
  1. Plágueyðar (DDT, klórdan, HCH, TBT, toxafen, mírex, dieldrín). Þekktast af þessum efnum er trúlega DDT sem er skordýraeitur og hefur verið notað einna mest í heiminum.
  2. Efni notuð í iðnaði (til dæmis PCB og HCB). Þekktast er PCB sem finnst í eldri spennubreytum og þéttum. Búið er að banna framleiðslu þessara efna.
  3. Aukaafurðir í iðnaðarferlum (HCB, díoxín). HCB myndast sem aukaafurð þegar verið er að framleiða klórgas og ýmis efnasambönd sem innihalda klór.
Þrávirk lífræn efni í þorski

Góð fylgni er innbyrðis á milli hinna mismunandi þráviku efna (HCB, PCB, DDE) í þorski. Þetta bendir sterklega til þess að þessi efni eigi að miklu leyti sameiginlegan uppruna og að rekja megi hann út fyrir landsteinana. Magn PCB-efna og DDE minnkar marktækt á milli ára en magn HCB er óbreytt. Samanburður á milli fiskimiða leiðir í ljós að marktækt meira magn er af PCB og DDE í þorski á Suðvestur-miðum en á öðrum miðum við landið.



Þrávirk lífræn efni í kræklingi

Styrkur PCB-efna í kræklingi hér við land er sambærilegur við það sem mælist fjarri byggð á vesturströnd Bandaríkjanna og er svipaður því sem lægst mælist við Bretland og Írland. Styrkur HCB og DDE er almennt lágur og er ýmist undir eða alveg við viðmiðunarmörk.

Samantekt

Samanburður við önnur hafsvæði sýnir að styrkur þrávirkara lífrænna efna í lífríki sjávar við Ísland er með því lægsta sem mælist á nálægum hafssvæðum (N-Norðursjó og við vesturströnd Noregs). Tilvist þessara efna er vísbending um mengun af manna völdum og þrátt fyrir að hún sé óveruleg hér við land er full ástæða til að halda vöku sinni áfram, bæði hér á Íslandi og í alþjóðlegu samstarfi til að sporna gegn þessari mengun.

Heimild:

Davíð Egilson, Elísabet D. Ólafsdóttir, Eva Yngvadóttir, Helga Halldórsdóttir, Flosi Hrafn Sigurðsson, Gunnar Steinn Jónsson, Helgi Jensson, Karl Gunnarsson, Sigurður A. Þráinsson, Andri Stefánsson, Hallgrímur Daði Indriðason, Hreinn Hjartarson, Jóhanna Thorlacíus, Kristín Ólafsdóttir, Sigurður R. Gíslason og Jörundur Svavarsson, 1999. Mælingar á mengandi efnum á og við Ísland. Niðurstöður öktunarmælinga. Starfshópur um mengunarmælingar, mars 1999, Reykjavík. 138 bls.

Mynd af þorski: The Starving Ocean

Mynd af kræklingi: funet.fi

Mynd af Kadmíni, blýi, kopar og sinki af vefsetrinu: Chemsoc.org...