Senda inn spurningu
Sólin Sólin Rís 05:43 • sest 21:13 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 13:37 • Sest 06:11 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 02:59 • Síðdegis: 15:47 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 09:39 • Síðdegis: 21:50 í Reykjavík
Visit the English version

Flokkun:

Heilbrigðisvísindi Lífvísindi: mannslíkaminn

Hvað er litblinda?

Þuríður Þorbjarnardóttir

Vísindavefnum hafa borist nokkrar spurningar um litblindu. Hér er einnig svarað spurningunum:
  • Hvernig erfist litblinda?
  • Af hverju er sagt að litblinda sé ríkjandi eiginleiki hjá körlum en ekki konum?
  • Er hægt að lækna litblindu?
  • Er litblinda algeng?
  • Hverjar eru líkurnar að einstaklingur fæðist litblindur á öðru auga?
  • Getur einhver verið þannig að hann sjái ekki alla liti?
  • Hvernig er hægt að lýsa því hvað þeir sem eru með rauðgræna litblindu sjá?
  • Hvaða liti sjá litblindir í staðinn fyrir aðra liti? Til dæmis hvernig myndi litblind manneskja sjá götuljósin?

Aðrir spyrjendur eru: Birkir Einarsson, Heiða Gehringer, Þorkell Rafnar, Daníel Smárason, Olga Lára Jónsdóttir, Guðrún Hrefna Guðmundsdóttir, Helgi S. Guðjónsson, Lúðvík Lúðvíksson, Einar Örn Finnsson, Gunnlaugur Arnar Elíasson, Hlynur Pálmason og Heiðrún Atladóttir.

Litblinda er í raun ekki blinda heldur ástand sem lýsir sér í erfiðleikum við að greina á milli lita. Orsökin getur verið erfðagalli eða sjúkdómur í sjóntaug eða sjónu (e. retina) augans. Arfgeng litblinda er algengasta gerð litblindu og kemur fyrir hjá um 8% karla og 0,4% kvenna. Ástæðan fyrir þessum mikla mun á tíðni milli kynja er arfmynstur gallans, það er hvernig hann erfist eins og nánar verður vikið að hér á eftir. Arfgeng litblinda kemur fram á báðum augum og versnar ekki með tímanum. Ef sjúkdómur er hins vegar orsök litblindunnar kemur hún aðeins fram á sýkta auganu og getur ástandið þá versnað með tímanum.

Einkenni litblindu eru breytileg og fara meðal annars eftir því hvort hún er meðfædd, áunnin (vegna sjúkdóms), hálfgerð (hefur áhrif á skynjun ákveðinna lita) eða fullkomin (hefur áhrif á skynjun allra lita sem er mjög sjaldgæft). Lang algengasta einkennið er að viðkomandi eigi í erfiðleikum með að greina á milli rauðra og grænna lita, það er hefur svokallaða rauðgræna litblindu. Aðrir greina illa á milli blárra og gulra lita. Slík litblinda er sjaldgæf en er þó algengasta einkennið ef ástandið stafar af sjúkdómi. Önnur einkenni eru að hlutir sýnast gráleitir, skert sjón og augntin (augun titra).


Litblinda er skert litaskynjun. Mynd A er dæmi um það sem flestir sjá, mynd B er dæmi um hvernig einstaklingur með rauðgræna litblindu sér sömu mynd og mynd C er dæmi um hvað einstaklingur með gulbláa litblindu skynjar.

Litblinda er klassískt dæmi um svokallaðar kyntengdar erfðir, það er erfðir sem stafa af genum á kynlitningunum. Venjuleg litsjón erfist með eðlilegu ríkjandi geni sem er að finna á X-kynlitningi en litblinda stafar af gölluðu víkjandi geni. Í ljós hefur komið að í raun er um tvö litblindugen að ræða, staðsett mjög nálægt hvort öðru á X-litningnum og erfast þau oftast saman sem ein heild.

Konur eru með tvo X-kynlitninga en karlar eru með einn X-kynlitning og einn Y-kynlitning. Ef kona erfir eðlilegt litsjónargen á öðrum X-litningi sínum en gallað gen á hinum verður hún ekki litblind, því að eðlilega genið ríkir yfir hinu gallaða. Kona þarf því að erfa litblindugen frá báðum foreldrum sínum, það er vera arfhrein um það, til þess að verða litblind. Karl, aftur á móti, erfir eingöngu einn X-litning og alltaf frá móður sinni en engin samsvarandi litsjónargen eru á Y-litningnum. Erfi hann eðlilegt litsjónargen frá móður sinni verður hann með eðlilega litsjón, en erfi hann gallaða genið frá henni verður hann litblindur. Karlar erfa því litblindu eingöngu frá móður sinni en konur verða að erfa hana frá báðum foreldrunum til að hún komi fram. Ef faðir er litblindur, skiptir það engu máli fyrir syni hans, þar sem þeir erfa ekki X-litning frá honum. Dætur hans erfa hins vegar allar litblindugenið frá honum. Þær verða þó ekki litblindar sjálfar nema þær erfi einnig litblindugenið frá móður sinni.

Litsjónskynfrumur okkar heita keilur og eru í sjónu augans, nánar til tekið í miðgróp hennar. Þær eru af þremur mismunandi gerðum eftir því hvers konar litarefni þær innihalda en þau gera okkur kleift að greina frumlitina (e. primary colors) þrjá, það er rauðan, grænan og bláan. Sá sem er með eðlilega litsjón hefur nóg af öllum litarefnum. Einstaklingar með brenglaða litsjón eru hins vegar með gallaðar keilur af einni eða fleiri gerðum og skortir að einhverju eða öllu leyti eitt eða fleiri litarefni. Sá sem er með gallaðar grænar keilur sér græna liti en á erfitt með að greina þá frá rauðum. Sá sem er með gallaðar rauðar keilur greinir illa á milli rauðra, gulra og grænna litbrigða.

Komið hefur í ljós að þrjú gen eru nauðsynleg fyrir eðlilegan þroska keilna okkar. Genin fyrir rauðu og grænu keilurnar eru staðsett á X-litningi, samanber það sem greint var frá hér að ofan. Genið fyrir bláu keilurnar er aftur á móti á litningi númer sjö. Sá litningur erfist jafnt til beggja kynja frá báðum foreldrum og verða einstaklingar af báðum kynjum að vera arfhreinir til að verða haldnir arfgengri gulblárri litblindu. Þetta er ástæða þess hversu sjaldgæf þessi tegund litblindu er, en yfir 95% af litblindu fólki eru karlmenn með rauðgræna litblindu.


Dæmi um Ishihara litaprófstöflur sem notaðar eru til þess að greina litblindu en litblindir sjá ekki réttar tölur út úr þessum myndum.

Arfgeng litblinda er oftast greind með því að láta einstakling skoða sérstök litaspjöld, svokallaðar Ishihara litaprófstöflur. Á þeim eru doppótt mynstur mismunandi lita. Fólk með eðlilega litsjón sér ákveðnar tölur á spjöldunum þegar þau eru skoðuð í góðri birtu, en þeir sem eru litblindir sjá eitthvað annað. Engin lækning er til við litblindu en litblindir venjast því að nota ákveðna hluti til að „greina“ liti, til dæmis er rauða umferðarljósið ávallt fyrir ofan það græna.

Að lokum má geta þess að á netinu má finna síður með dæmum um það hvernig litblindir sjá ákveðnar myndir, til dæmis á Vischeck.com.

Frekara lesefni á Vísindavefnum:

Heimildir og myndir:

Höfundur

Þuríður Þorbjarnardóttir

Þuríður Þorbjarnardóttir

líffræðingur

Útgáfudagur

21.2.2005

Spyrjandi

Björg Torfadóttir

Efnisorð

Tilvísun

Þuríður Þorbjarnardóttir. „Hvað er litblinda?“ Vísindavefurinn, 21. febrúar 2005. Sótt 18. apríl 2024. http://visindavefur.is/svar.php?id=4764.

Þuríður Þorbjarnardóttir. (2005, 21. febrúar). Hvað er litblinda? Vísindavefurinn. Sótt af http://visindavefur.is/svar.php?id=4764

Þuríður Þorbjarnardóttir. „Hvað er litblinda?“ Vísindavefurinn. 21. feb. 2005. Vefsíða. 18. apr. 2024. <http://visindavefur.is/svar.php?id=4764>.

Chicago | APA | MLA

Þessi síða notar vafrakökur Nánari upplýsingar

Ég samþykki
Spyrja

Sendu inn spurningu LeiðbeiningarTil baka

Hér getur þú sent okkur nýjar spurningar um vísindaleg efni.

Hafðu spurninguna stutta og hnitmiðaða og sendu aðeins eina í einu. Einlægar og vandaðar spurningar um mikilvæg efni eru líklegastar til að kalla fram vönduð og greið svör. Ekki er víst að tími vinnist til að svara öllum spurningum.

Persónulegar upplýsingar um spyrjendur eru eingöngu notaðar í starfsemi vefsins, til dæmis til að svör verði við hæfi spyrjenda. Spurningum er ekki sinnt ef spyrjandi villir á sér heimildir eða segir ekki nægileg deili á sér.

Spurningum sem eru ekki á verksviði vefsins er eytt.

Að öðru leyti er hægt að spyrja Vísindavefinn um allt milli himins og jarðar!

=

Senda grein til vinar

=

Hvað er litblinda?
Vísindavefnum hafa borist nokkrar spurningar um litblindu. Hér er einnig svarað spurningunum:

  • Hvernig erfist litblinda?
  • Af hverju er sagt að litblinda sé ríkjandi eiginleiki hjá körlum en ekki konum?
  • Er hægt að lækna litblindu?
  • Er litblinda algeng?
  • Hverjar eru líkurnar að einstaklingur fæðist litblindur á öðru auga?
  • Getur einhver verið þannig að hann sjái ekki alla liti?
  • Hvernig er hægt að lýsa því hvað þeir sem eru með rauðgræna litblindu sjá?
  • Hvaða liti sjá litblindir í staðinn fyrir aðra liti? Til dæmis hvernig myndi litblind manneskja sjá götuljósin?

Aðrir spyrjendur eru: Birkir Einarsson, Heiða Gehringer, Þorkell Rafnar, Daníel Smárason, Olga Lára Jónsdóttir, Guðrún Hrefna Guðmundsdóttir, Helgi S. Guðjónsson, Lúðvík Lúðvíksson, Einar Örn Finnsson, Gunnlaugur Arnar Elíasson, Hlynur Pálmason og Heiðrún Atladóttir.

Litblinda er í raun ekki blinda heldur ástand sem lýsir sér í erfiðleikum við að greina á milli lita. Orsökin getur verið erfðagalli eða sjúkdómur í sjóntaug eða sjónu (e. retina) augans. Arfgeng litblinda er algengasta gerð litblindu og kemur fyrir hjá um 8% karla og 0,4% kvenna. Ástæðan fyrir þessum mikla mun á tíðni milli kynja er arfmynstur gallans, það er hvernig hann erfist eins og nánar verður vikið að hér á eftir. Arfgeng litblinda kemur fram á báðum augum og versnar ekki með tímanum. Ef sjúkdómur er hins vegar orsök litblindunnar kemur hún aðeins fram á sýkta auganu og getur ástandið þá versnað með tímanum.

Einkenni litblindu eru breytileg og fara meðal annars eftir því hvort hún er meðfædd, áunnin (vegna sjúkdóms), hálfgerð (hefur áhrif á skynjun ákveðinna lita) eða fullkomin (hefur áhrif á skynjun allra lita sem er mjög sjaldgæft). Lang algengasta einkennið er að viðkomandi eigi í erfiðleikum með að greina á milli rauðra og grænna lita, það er hefur svokallaða rauðgræna litblindu. Aðrir greina illa á milli blárra og gulra lita. Slík litblinda er sjaldgæf en er þó algengasta einkennið ef ástandið stafar af sjúkdómi. Önnur einkenni eru að hlutir sýnast gráleitir, skert sjón og augntin (augun titra).


Litblinda er skert litaskynjun. Mynd A er dæmi um það sem flestir sjá, mynd B er dæmi um hvernig einstaklingur með rauðgræna litblindu sér sömu mynd og mynd C er dæmi um hvað einstaklingur með gulbláa litblindu skynjar.

Litblinda er klassískt dæmi um svokallaðar kyntengdar erfðir, það er erfðir sem stafa af genum á kynlitningunum. Venjuleg litsjón erfist með eðlilegu ríkjandi geni sem er að finna á X-kynlitningi en litblinda stafar af gölluðu víkjandi geni. Í ljós hefur komið að í raun er um tvö litblindugen að ræða, staðsett mjög nálægt hvort öðru á X-litningnum og erfast þau oftast saman sem ein heild.

Konur eru með tvo X-kynlitninga en karlar eru með einn X-kynlitning og einn Y-kynlitning. Ef kona erfir eðlilegt litsjónargen á öðrum X-litningi sínum en gallað gen á hinum verður hún ekki litblind, því að eðlilega genið ríkir yfir hinu gallaða. Kona þarf því að erfa litblindugen frá báðum foreldrum sínum, það er vera arfhrein um það, til þess að verða litblind. Karl, aftur á móti, erfir eingöngu einn X-litning og alltaf frá móður sinni en engin samsvarandi litsjónargen eru á Y-litningnum. Erfi hann eðlilegt litsjónargen frá móður sinni verður hann með eðlilega litsjón, en erfi hann gallaða genið frá henni verður hann litblindur. Karlar erfa því litblindu eingöngu frá móður sinni en konur verða að erfa hana frá báðum foreldrunum til að hún komi fram. Ef faðir er litblindur, skiptir það engu máli fyrir syni hans, þar sem þeir erfa ekki X-litning frá honum. Dætur hans erfa hins vegar allar litblindugenið frá honum. Þær verða þó ekki litblindar sjálfar nema þær erfi einnig litblindugenið frá móður sinni.

Litsjónskynfrumur okkar heita keilur og eru í sjónu augans, nánar til tekið í miðgróp hennar. Þær eru af þremur mismunandi gerðum eftir því hvers konar litarefni þær innihalda en þau gera okkur kleift að greina frumlitina (e. primary colors) þrjá, það er rauðan, grænan og bláan. Sá sem er með eðlilega litsjón hefur nóg af öllum litarefnum. Einstaklingar með brenglaða litsjón eru hins vegar með gallaðar keilur af einni eða fleiri gerðum og skortir að einhverju eða öllu leyti eitt eða fleiri litarefni. Sá sem er með gallaðar grænar keilur sér græna liti en á erfitt með að greina þá frá rauðum. Sá sem er með gallaðar rauðar keilur greinir illa á milli rauðra, gulra og grænna litbrigða.

Komið hefur í ljós að þrjú gen eru nauðsynleg fyrir eðlilegan þroska keilna okkar. Genin fyrir rauðu og grænu keilurnar eru staðsett á X-litningi, samanber það sem greint var frá hér að ofan. Genið fyrir bláu keilurnar er aftur á móti á litningi númer sjö. Sá litningur erfist jafnt til beggja kynja frá báðum foreldrum og verða einstaklingar af báðum kynjum að vera arfhreinir til að verða haldnir arfgengri gulblárri litblindu. Þetta er ástæða þess hversu sjaldgæf þessi tegund litblindu er, en yfir 95% af litblindu fólki eru karlmenn með rauðgræna litblindu.


Dæmi um Ishihara litaprófstöflur sem notaðar eru til þess að greina litblindu en litblindir sjá ekki réttar tölur út úr þessum myndum.

Arfgeng litblinda er oftast greind með því að láta einstakling skoða sérstök litaspjöld, svokallaðar Ishihara litaprófstöflur. Á þeim eru doppótt mynstur mismunandi lita. Fólk með eðlilega litsjón sér ákveðnar tölur á spjöldunum þegar þau eru skoðuð í góðri birtu, en þeir sem eru litblindir sjá eitthvað annað. Engin lækning er til við litblindu en litblindir venjast því að nota ákveðna hluti til að „greina“ liti, til dæmis er rauða umferðarljósið ávallt fyrir ofan það græna.

Að lokum má geta þess að á netinu má finna síður með dæmum um það hvernig litblindir sjá ákveðnar myndir, til dæmis á Vischeck.com.

Frekara lesefni á Vísindavefnum:

Heimildir og myndir:...