Senda inn spurningu
Sólin Sólin Rís 05:08 • sest 21:44 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 00:00 • Sest 00:00 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 08:47 • Síðdegis: 21:08 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 02:49 • Síðdegis: 14:50 í Reykjavík
Visit the English version
Árnastofnun - mynd í *Árnarstofnun

Flokkun:

Hugvísindi Málvísindi: íslensk

Hvers vegna notuðu Vestfirðingar "d" í stað "ð" í orðum eins og sagdi, fardu?

Guðrún Kvaran

Framburðurinn rd, gd, fd í stað rð, gð, fð í orðum eins og harður, sagði, hafði hefur verið talinn eitt af einkennum vestfirsks framburðar. Ásgeir Blöndal Magnússon skrifaði um hann grein í tímaritið Íslenzk tunga (1959: 9–25) og benti á að heimildir hafi verið um hann víðar á landinu: í Mýrasýslu, á Snæfellsnesi, í Fljótum í Skagafirði, Ólafsfirði, Héðinsfirði og á fáeinum svæðum á norðanverður Austurlandi. Hann sýndi fram á að framburðurinn væri gamall og sennilega kominn fram á vestanverðu landinu. Þar var tíðnin mest og útbreiðslusvæðið stærst. Þaðan hefði hann breiðst til annarra landsvæða en aldrei orðið útbreiddur. Hann hvarf þar sem samgöngur voru bestar og byggðin þéttust en hélst helst á afskekktum stöðum.

Ásgeir taldi að margt benti til að framburðurinn hefði komið upp um eða nokkru fyrir 1400 samhliða öðrum breytingum í hljóðkerfi málsins, til dæmis að -ð- í endingum sagna varð -d-: skelfða > skelfda (síðar skelfdi), talða > talda (síðar taldi).

Erfitt er að rannsaka þennan framburð á fyrri öldum vegna þess hve það var á reiki hvernig -ð- var skrifað og síðar prentað. Í elstu handritum var -þ- ritað í stað -ð- en ekki löngu seinna var tekinn upp bókstafurinn -ð-. Um miðja 14. öld var farið að rita -d- í stað -ð- og hélst það fram undir 1800. Rithátturinn getur því lítið sem ekkert hjálpað til við að ráða í framburðinn, hvort orð hafi verið borin fram með -ð- eða -d-. Það sem helst getur hjálpað er rím og hendingar í kvæðum. Ásgeir benti á vísu sem talin er ort af Kálfi Hallssyni um 1400. Sjötta vísuorð er þannig: ,,hordome sem stuld og morde”. Til þess að rétt sé kveðið verður að gera ráð fyrir framburðinum /morde/ en ekki /morðe/. Dæmi af þessu tagi geta hjálpað verulega við rannsóknir á framburði fyrr á öldum.

Höfundur

Guðrún Kvaran

Guðrún Kvaran

prófessor

Útgáfudagur

23.4.2007

Spyrjandi

Bjarney Ólafsdóttir

Efnisorð

Tilvísun

Guðrún Kvaran. „Hvers vegna notuðu Vestfirðingar "d" í stað "ð" í orðum eins og sagdi, fardu? “ Vísindavefurinn, 23. apríl 2007. Sótt 28. apríl 2024. http://visindavefur.is/svar.php?id=6602.

Guðrún Kvaran. (2007, 23. apríl). Hvers vegna notuðu Vestfirðingar "d" í stað "ð" í orðum eins og sagdi, fardu? Vísindavefurinn. Sótt af http://visindavefur.is/svar.php?id=6602

Guðrún Kvaran. „Hvers vegna notuðu Vestfirðingar "d" í stað "ð" í orðum eins og sagdi, fardu? “ Vísindavefurinn. 23. apr. 2007. Vefsíða. 28. apr. 2024. <http://visindavefur.is/svar.php?id=6602>.

Chicago | APA | MLA

Þessi síða notar vafrakökur Nánari upplýsingar

Ég samþykki
Spyrja

Sendu inn spurningu LeiðbeiningarTil baka

Hér getur þú sent okkur nýjar spurningar um vísindaleg efni.

Hafðu spurninguna stutta og hnitmiðaða og sendu aðeins eina í einu. Einlægar og vandaðar spurningar um mikilvæg efni eru líklegastar til að kalla fram vönduð og greið svör. Ekki er víst að tími vinnist til að svara öllum spurningum.

Persónulegar upplýsingar um spyrjendur eru eingöngu notaðar í starfsemi vefsins, til dæmis til að svör verði við hæfi spyrjenda. Spurningum er ekki sinnt ef spyrjandi villir á sér heimildir eða segir ekki nægileg deili á sér.

Spurningum sem eru ekki á verksviði vefsins er eytt.

Að öðru leyti er hægt að spyrja Vísindavefinn um allt milli himins og jarðar!

=

Senda grein til vinar

=

Hvers vegna notuðu Vestfirðingar "d" í stað "ð" í orðum eins og sagdi, fardu?
Framburðurinn rd, gd, fd í stað rð, gð, fð í orðum eins og harður, sagði, hafði hefur verið talinn eitt af einkennum vestfirsks framburðar. Ásgeir Blöndal Magnússon skrifaði um hann grein í tímaritið Íslenzk tunga (1959: 9–25) og benti á að heimildir hafi verið um hann víðar á landinu: í Mýrasýslu, á Snæfellsnesi, í Fljótum í Skagafirði, Ólafsfirði, Héðinsfirði og á fáeinum svæðum á norðanverður Austurlandi. Hann sýndi fram á að framburðurinn væri gamall og sennilega kominn fram á vestanverðu landinu. Þar var tíðnin mest og útbreiðslusvæðið stærst. Þaðan hefði hann breiðst til annarra landsvæða en aldrei orðið útbreiddur. Hann hvarf þar sem samgöngur voru bestar og byggðin þéttust en hélst helst á afskekktum stöðum.

Ásgeir taldi að margt benti til að framburðurinn hefði komið upp um eða nokkru fyrir 1400 samhliða öðrum breytingum í hljóðkerfi málsins, til dæmis að -ð- í endingum sagna varð -d-: skelfða > skelfda (síðar skelfdi), talða > talda (síðar taldi).

Erfitt er að rannsaka þennan framburð á fyrri öldum vegna þess hve það var á reiki hvernig -ð- var skrifað og síðar prentað. Í elstu handritum var -þ- ritað í stað -ð- en ekki löngu seinna var tekinn upp bókstafurinn -ð-. Um miðja 14. öld var farið að rita -d- í stað -ð- og hélst það fram undir 1800. Rithátturinn getur því lítið sem ekkert hjálpað til við að ráða í framburðinn, hvort orð hafi verið borin fram með -ð- eða -d-. Það sem helst getur hjálpað er rím og hendingar í kvæðum. Ásgeir benti á vísu sem talin er ort af Kálfi Hallssyni um 1400. Sjötta vísuorð er þannig: ,,hordome sem stuld og morde”. Til þess að rétt sé kveðið verður að gera ráð fyrir framburðinum /morde/ en ekki /morðe/. Dæmi af þessu tagi geta hjálpað verulega við rannsóknir á framburði fyrr á öldum. ...