Sólin Sólin Rís 05:51 • sest 21:06 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 09:47 • Sest 06:52 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 00:02 • Síðdegis: 12:48 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 06:36 • Síðdegis: 18:53 í Reykjavík

Hvað er grunnstingull í ám og hvernig myndast hann?

Þorsteinn Vilhjálmsson

Upphaflega spurningin var sem hér segir:
Í Mývatnssveit er talað um að eftir virkjun Laxár myndist ekki grunnstingull í henni. Hvað er og hvernig myndast svonefndur grunnstingull í ám?


Sigurjón Rist vatnamælingamaður lýsti þessu svo:
Frá náttúrunnar hendi fer rennsli úr Mývatni um grunnan flóa, sem heitir Breiða, og fellur úr flóanum til Laxár um þrjár kvíslar með hraungörðum og smáflúðum. Þegar Mývatn er autt, verður vatnið fyrir mikilli kælingu í norðan skafbyljum og frosti. Það kólnar niður í 0 stig. Kælingin heldur enn áfram, ísnálar myndast í vatninu. Þær berast í kaf, og á efstu brotunum færir straumiðan þær allt til botns. Þar festast þær á hraunsteina og svo hver við aðra og vex þá upp svonefndur grunnstingull, frauðkenndur ís, sem leggst í botninn líkt og ullarþel. Grunnstingullinn vex til yfirborðsins, og getur honum skotið upp úr vatninu. Þá myndast skjótt íshattur, svonefnd grunnstingulseyja, sem er glær ís -- lagnaðarís. Krap og smájakar berast þarna að og staðna í rásunum á milli grunnstingulseyjanna, og allt frýs saman. Þá hindrast rennslið, og getur farvegurinn stíflast algjörlega á skömmum tíma.
Síðan útskýrir Sigurjón af hverju þetta gerist ekki líka neðar í Laxárdalnum. Vegna stærðar vatnsins hækkar vatnsborðið fyrir ofan klakastífluna mjög hægt og hún getur því staðið lengi. Ef vatnsflöturinn fyrir ofan stífluna er hins vegar lítill, þá hækkar vatnsborðið ört og hún brestur því fljótlega undan þrýstingnum.

Að sjálfsögðu geta grunnstingull og krapastíflur myndast víðar en í Laxá, og nefnir Sigurjón sem dæmi Þjórsá hjá Urriðafossi.

Við höfum engu við þetta að bæta, utan hvað fróðlegt er að bera þetta saman við stutt svar sama höfundar við spurningunni Hvers vegna frýs uppsprettuvatn ekki?

Heimild:

Sigurjón Rist, "Vötn". Náttúra Íslands, 2. útgáfa breytt og aukin. Reykjavík: Almenna bókafélagið, 1981.

Mynd: Adventure Travel & Tours

Höfundur

Þorsteinn Vilhjálmsson

prófessor emeritus, ritstjóri Vísindavefsins 2000-2010 og ritstjóri Evrópuvefsins 2011

Útgáfudagur

23.1.2003

Spyrjandi

Jón Gunnarsson, Haukur Þórðarson

Tilvísun

Þorsteinn Vilhjálmsson. „Hvað er grunnstingull í ám og hvernig myndast hann?“ Vísindavefurinn, 23. janúar 2003. Sótt 16. apríl 2024. http://visindavefur.is/svar.php?id=3049.

Þorsteinn Vilhjálmsson. (2003, 23. janúar). Hvað er grunnstingull í ám og hvernig myndast hann? Vísindavefurinn. Sótt af http://visindavefur.is/svar.php?id=3049

Þorsteinn Vilhjálmsson. „Hvað er grunnstingull í ám og hvernig myndast hann?“ Vísindavefurinn. 23. jan. 2003. Vefsíða. 16. apr. 2024. <http://visindavefur.is/svar.php?id=3049>.

Chicago | APA | MLA

Spyrja

Sendu inn spurningu LeiðbeiningarTil baka

Hér getur þú sent okkur nýjar spurningar um vísindaleg efni.

Hafðu spurninguna stutta og hnitmiðaða og sendu aðeins eina í einu. Einlægar og vandaðar spurningar um mikilvæg efni eru líklegastar til að kalla fram vönduð og greið svör. Ekki er víst að tími vinnist til að svara öllum spurningum.

Persónulegar upplýsingar um spyrjendur eru eingöngu notaðar í starfsemi vefsins, til dæmis til að svör verði við hæfi spyrjenda. Spurningum er ekki sinnt ef spyrjandi villir á sér heimildir eða segir ekki nægileg deili á sér.

Spurningum sem eru ekki á verksviði vefsins er eytt.

Að öðru leyti er hægt að spyrja Vísindavefinn um allt milli himins og jarðar!

=

Senda grein til vinar

=

Hvað er grunnstingull í ám og hvernig myndast hann?
Upphaflega spurningin var sem hér segir:

Í Mývatnssveit er talað um að eftir virkjun Laxár myndist ekki grunnstingull í henni. Hvað er og hvernig myndast svonefndur grunnstingull í ám?


Sigurjón Rist vatnamælingamaður lýsti þessu svo:
Frá náttúrunnar hendi fer rennsli úr Mývatni um grunnan flóa, sem heitir Breiða, og fellur úr flóanum til Laxár um þrjár kvíslar með hraungörðum og smáflúðum. Þegar Mývatn er autt, verður vatnið fyrir mikilli kælingu í norðan skafbyljum og frosti. Það kólnar niður í 0 stig. Kælingin heldur enn áfram, ísnálar myndast í vatninu. Þær berast í kaf, og á efstu brotunum færir straumiðan þær allt til botns. Þar festast þær á hraunsteina og svo hver við aðra og vex þá upp svonefndur grunnstingull, frauðkenndur ís, sem leggst í botninn líkt og ullarþel. Grunnstingullinn vex til yfirborðsins, og getur honum skotið upp úr vatninu. Þá myndast skjótt íshattur, svonefnd grunnstingulseyja, sem er glær ís -- lagnaðarís. Krap og smájakar berast þarna að og staðna í rásunum á milli grunnstingulseyjanna, og allt frýs saman. Þá hindrast rennslið, og getur farvegurinn stíflast algjörlega á skömmum tíma.
Síðan útskýrir Sigurjón af hverju þetta gerist ekki líka neðar í Laxárdalnum. Vegna stærðar vatnsins hækkar vatnsborðið fyrir ofan klakastífluna mjög hægt og hún getur því staðið lengi. Ef vatnsflöturinn fyrir ofan stífluna er hins vegar lítill, þá hækkar vatnsborðið ört og hún brestur því fljótlega undan þrýstingnum.

Að sjálfsögðu geta grunnstingull og krapastíflur myndast víðar en í Laxá, og nefnir Sigurjón sem dæmi Þjórsá hjá Urriðafossi.

Við höfum engu við þetta að bæta, utan hvað fróðlegt er að bera þetta saman við stutt svar sama höfundar við spurningunni Hvers vegna frýs uppsprettuvatn ekki?

Heimild:

Sigurjón Rist, "Vötn". Náttúra Íslands, 2. útgáfa breytt og aukin. Reykjavík: Almenna bókafélagið, 1981.

Mynd: Adventure Travel & Tours...