Senda inn spurningu
Sólin Sólin Rís 05:19 • sest 21:35 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 25:18 • Sest 04:56 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 07:07 • Síðdegis: 19:24 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 01:08 • Síðdegis: 13:14 í Reykjavík
Visit the English version

Flokkun:

Vísindavefur Unga fólkið svarar

Hver fann upp vatnsklósettið? Hvenær og hvar var það?

Elís Svavarsson og Unnar Árnason

Áður en við svörum þessu er vert að átta sig á því hver er megingaldurinn við þetta merka tæki sem hefur haft meiri áhrif á daglegt líf okkar en mörg önnur. En megineinkenni nútíma salernisskálar er vatnslásinn sem í því er og kemur í veg fyrir að loft berist inn í herbergið frá skolpræsunum, og þar með bæði óþefur og sýklar. Jafnframt þessu kemur fram í svarinu að miklu skiptir gagnvart hreinlæti hvaða efni er í skálinni.

Eiginlega hefst saga vatnsklósettsins seint á 16. öld en finna má fornar fyrirmyndir í mannkynssögunni. Á tímum Indusmenningarinnar, kringum árið 2500 f. Kr., var að finna vel þróað pípulagningakerfi í þorpinu Mohenjo-daro, þar sem nú er Pakistan. Þar var vatni sturtað niður úr hverju húsi í aðallögn. Á Bareineyju í Persaflóa var fundið upp skolklósett árið 1000 f. Kr. og bæði Rómverjar og Fornegyptar byggðu flókin holræsakerfi.

Almenningsklósett frá tímum Rómverja.

Þessi kunnátta féll hins vegar í gleymsku og segja má að lítil þróun hafi orðið allt þar til að Englendingurinn John Harington fann upp vatnsklósettið (e. water closet) árið 1596. Sú uppfinning hlaut þó enga útbreiðslu og voru líklega aðeins tvö eintök smíðuð, annað að sögn handa Elísabetu I Bretlandsdrottningu, guðmóður Haringtons. Harington var raunar margt annað til lista lagt - hann þýddi meðal annars epíska kvæðið Orlando Furioso eftir Ariosto úr ítölsku á ensku.

Á mörkunum er að hægt sé að kalla klósett Haringtons uppfinningu, frekar er um að ræða góða hugmynd sem ekki reyndist framkvæmanleg á sínum tíma. Vatnsklósett Haringtons lá í þagnargildi í hartnær 200 ár, allt til ársins 1775 að Englendingurinn Alexander Cummings endurbætti það með því að hanna vatnslás til að setja undir klósettskálina. Endurbót Cummings olli heldur engum straumhvörfum, ekki síst vegna þess að enn vantaði nokkuð upp á að hentug efni hefðu verið þróuð fyrir innanhúspípulagnir.

Á 19. öld kom steypt járn til sögunnar og betri gerðir leirpípna sem gerðu það mögulegt að hafa klósett inni í húsum. Samhliða var vatnslás Cummings gerður öruggari og afkastameiri. Fyrirtæki Englendingsins Thomas Twyfords er talið hafa smíðað fyrsta klósettið alfarið úr postulíni á áttunda áratug 19. aldar, en áður tíðkuðust vatnsklósett úr málmi sem áttu það til að safna í sig óhreinindum. Síðan þá hafa vatnsklósett lítið breyst, framfarir hafa þó orðið og má þar nefna að vatnsmagn við hverja skolun hefur minnkað umtalsvert.

Eins og sést hafa Englendingar staðið í framvarðarsveit klósettframleiðenda en bandarískir framleiðendur voru einnig áberandi á 19. öld. Ekki verður sagt frá sögu vatnsklósettsins án þess að geta manns sem margir halda að hafi fundið það upp. Hann hét Thomas Crapper, var enskur og mikilvirkur framleiðandi klósetta á árunum 1861-1904. Þegar bandarískir hermenn fjölmenntu til Englands í fyrri heimsstyrjöldinni, ráku þeir augun í þetta nafn á mörgum klósettum og tengdu það við orðið „crap“ sem ekki var notað á Bretlandi en hafði merkinguna úrgangur í Bandaríkjunum. Þannig hlaut klósettið eitt nafna sinna og goðsaga varð til um leið.

Heimildir og myndir:


Þetta svar er eftir grunnskólanema á námskeiði Vísindavefsins sem haldið er í samvinnu við samtökin Heimili og skóla og Fræðslumiðstöð Reykjavíkurborgar vegna bráðgerra barna.

Höfundar

Elís Svavarsson

grunnskólanemi í Kópavogsskóla

Unnar Árnason

Unnar Árnason

bókmenntafræðingur

Útgáfudagur

21.3.2003

Spyrjandi

Björk Bjarnadóttir

Efnisorð

Tilvísun

Elís Svavarsson og Unnar Árnason. „Hver fann upp vatnsklósettið? Hvenær og hvar var það?“ Vísindavefurinn, 21. mars 2003. Sótt 25. apríl 2024. http://visindavefur.is/svar.php?id=3267.

Elís Svavarsson og Unnar Árnason. (2003, 21. mars). Hver fann upp vatnsklósettið? Hvenær og hvar var það? Vísindavefurinn. Sótt af http://visindavefur.is/svar.php?id=3267

Elís Svavarsson og Unnar Árnason. „Hver fann upp vatnsklósettið? Hvenær og hvar var það?“ Vísindavefurinn. 21. mar. 2003. Vefsíða. 25. apr. 2024. <http://visindavefur.is/svar.php?id=3267>.

Chicago | APA | MLA

Þessi síða notar vafrakökur Nánari upplýsingar

Ég samþykki
Spyrja

Sendu inn spurningu LeiðbeiningarTil baka

Hér getur þú sent okkur nýjar spurningar um vísindaleg efni.

Hafðu spurninguna stutta og hnitmiðaða og sendu aðeins eina í einu. Einlægar og vandaðar spurningar um mikilvæg efni eru líklegastar til að kalla fram vönduð og greið svör. Ekki er víst að tími vinnist til að svara öllum spurningum.

Persónulegar upplýsingar um spyrjendur eru eingöngu notaðar í starfsemi vefsins, til dæmis til að svör verði við hæfi spyrjenda. Spurningum er ekki sinnt ef spyrjandi villir á sér heimildir eða segir ekki nægileg deili á sér.

Spurningum sem eru ekki á verksviði vefsins er eytt.

Að öðru leyti er hægt að spyrja Vísindavefinn um allt milli himins og jarðar!

=

Senda grein til vinar

=

Hver fann upp vatnsklósettið? Hvenær og hvar var það?
Áður en við svörum þessu er vert að átta sig á því hver er megingaldurinn við þetta merka tæki sem hefur haft meiri áhrif á daglegt líf okkar en mörg önnur. En megineinkenni nútíma salernisskálar er vatnslásinn sem í því er og kemur í veg fyrir að loft berist inn í herbergið frá skolpræsunum, og þar með bæði óþefur og sýklar. Jafnframt þessu kemur fram í svarinu að miklu skiptir gagnvart hreinlæti hvaða efni er í skálinni.

Eiginlega hefst saga vatnsklósettsins seint á 16. öld en finna má fornar fyrirmyndir í mannkynssögunni. Á tímum Indusmenningarinnar, kringum árið 2500 f. Kr., var að finna vel þróað pípulagningakerfi í þorpinu Mohenjo-daro, þar sem nú er Pakistan. Þar var vatni sturtað niður úr hverju húsi í aðallögn. Á Bareineyju í Persaflóa var fundið upp skolklósett árið 1000 f. Kr. og bæði Rómverjar og Fornegyptar byggðu flókin holræsakerfi.

Almenningsklósett frá tímum Rómverja.

Þessi kunnátta féll hins vegar í gleymsku og segja má að lítil þróun hafi orðið allt þar til að Englendingurinn John Harington fann upp vatnsklósettið (e. water closet) árið 1596. Sú uppfinning hlaut þó enga útbreiðslu og voru líklega aðeins tvö eintök smíðuð, annað að sögn handa Elísabetu I Bretlandsdrottningu, guðmóður Haringtons. Harington var raunar margt annað til lista lagt - hann þýddi meðal annars epíska kvæðið Orlando Furioso eftir Ariosto úr ítölsku á ensku.

Á mörkunum er að hægt sé að kalla klósett Haringtons uppfinningu, frekar er um að ræða góða hugmynd sem ekki reyndist framkvæmanleg á sínum tíma. Vatnsklósett Haringtons lá í þagnargildi í hartnær 200 ár, allt til ársins 1775 að Englendingurinn Alexander Cummings endurbætti það með því að hanna vatnslás til að setja undir klósettskálina. Endurbót Cummings olli heldur engum straumhvörfum, ekki síst vegna þess að enn vantaði nokkuð upp á að hentug efni hefðu verið þróuð fyrir innanhúspípulagnir.

Á 19. öld kom steypt járn til sögunnar og betri gerðir leirpípna sem gerðu það mögulegt að hafa klósett inni í húsum. Samhliða var vatnslás Cummings gerður öruggari og afkastameiri. Fyrirtæki Englendingsins Thomas Twyfords er talið hafa smíðað fyrsta klósettið alfarið úr postulíni á áttunda áratug 19. aldar, en áður tíðkuðust vatnsklósett úr málmi sem áttu það til að safna í sig óhreinindum. Síðan þá hafa vatnsklósett lítið breyst, framfarir hafa þó orðið og má þar nefna að vatnsmagn við hverja skolun hefur minnkað umtalsvert.

Eins og sést hafa Englendingar staðið í framvarðarsveit klósettframleiðenda en bandarískir framleiðendur voru einnig áberandi á 19. öld. Ekki verður sagt frá sögu vatnsklósettsins án þess að geta manns sem margir halda að hafi fundið það upp. Hann hét Thomas Crapper, var enskur og mikilvirkur framleiðandi klósetta á árunum 1861-1904. Þegar bandarískir hermenn fjölmenntu til Englands í fyrri heimsstyrjöldinni, ráku þeir augun í þetta nafn á mörgum klósettum og tengdu það við orðið „crap“ sem ekki var notað á Bretlandi en hafði merkinguna úrgangur í Bandaríkjunum. Þannig hlaut klósettið eitt nafna sinna og goðsaga varð til um leið.

Heimildir og myndir:


Þetta svar er eftir grunnskólanema á námskeiði Vísindavefsins sem haldið er í samvinnu við samtökin Heimili og skóla og Fræðslumiðstöð Reykjavíkurborgar vegna bráðgerra barna.

...