Veðurhæðar er nú að jafnaði getið í hraðaeiningunni metrar á sekúndu (m/s) enda er hann nú mældur með hraðamælum. Áður var notast við mat sem byggðist á svokölluðum Beaufort-kvarða. Kvarðinn sá hefur lengst af verið 13 stiga, lægst núll, hæst 12. Við matið var notast við töflu sem ber áhrif vindsins saman við mældan vindhraða. Beaufort-kvarðinn var upphaflega þróaður til notkunar á sjó og á seglskipum þar sem sjá mátti áhrif vinds á segl og sjávarlag við mismunandi vindhraða. Mat á áhrifum vindsins á landi hefur ætíð verið vandasamara. Vindhraðamælar voru lengi sjaldgæfir hér á landi, enda eru þeir dýrir.
Mat vindhraða eftir Beaufort-kvarða
Stig
Heiti
m/s
Áhrif á landi
0
Logn
0-0,2
Logn, reyk leggur beint upp.
1
Andvari
0,3-1,5
Vindstefnu má sjá af reyk, flögg hreyfast ekki.
2
Kul
1,6-3,3
Vindblær finnst á andliti, skrjáfar í laufi, lítil flögg bærast.
3
Gola
3,4-5,4
Breiðir úr léttum flöggum, lauf og smágreinar titra.
4
Stinningsgola
5,5-7,9
Laust ryk og pappírssneplar taka að fjúka, litlar trjágreinar bærast. Lausamjöll byrjar að hreyfast.
5
Kaldi
8,0-10,7
Lítil lauftré taka að sveigjast. Freyðandi bárur á stöðuvötnum. Lausamjöll hreyfist.
6
Stinningskaldi
10,8-13,8
Stórar greinar svigna. Hvín í línum. Erfitt að nota regnhlífar. Lágarenningur viðvarandi.
7
Allhvass vindur
13,9-17,1
Stór tré sveigjast til. Þreytandi að ganga á móti vindi. Skyggni slæmt í snjókomu.
8
Hvassviðri
17,2-20,7
Trjágreinar brotna. Erfitt að ganga á móti vindinum. Menn baksa á móti vindi. Skyggni í snjókomu verður lítið sem ekkert.
9
Stormur
20,8-24,4
Lítilsháttar skemmdir á mannvirkjum. Varla hægt að ráða sér á bersvæði. Glórulaus bylur ef snjóar.
10
Rok
24,5-28,4
Fremur sjaldgæft í innsveitum. Tré rifna upp með rótum, talsverðar skemmdir á mannvirkjum.
11
Ofsaveður
28,5-32,6
Miklar skemmdir á mannvirkjum. Útivera á bersvæði hættuleg. Rýfur hjarn, lyftir möl og grjóti.
12
Fárviðri
>= 32,7
Allt lauslegt fýkur, þar á meðal möl og jafnvel stórir steinar. Kyrrstæðir bílar geta oltið eða fokið. Heil þök tekur af húsum. Skyggni oftast takmarkað, jafnvel í þurru veðri.
Nöfn þau sem notuð eru á vindstigin hafa ætíð verið mikið álitamál. Má í fyrsta lagi nefna að vindorð eru mun fleiri til í íslensku en þau formlegu sem talin eru í töflunni og í öðru lagi er tilfinning manna misjöfn gagnvart orðunum sjálfum. Jafnvel er á því landshlutamunur.
Upphaflega var Beaufort-kvarðinn þróaður til notkunar á sjó og á seglskipum.
Í grein sem Jón Eyþórsson veðurfræðingur skrifaði í tímaritið Veðrið 19651 er nokkuð gott yfirlit um nafnasögu vindstiganna hér á landi. Hér er notast við það yfirlit, en einnig bætt við nokkrum atriðum. Jón bendir á að þó skilgreiningar vindstiganafna séu formlegar í leiðbeiningum Veðurstofunnar hafi notkun þeirra oftast spannað 1-2 vindstig fremur en að þau hafi hvert um sig fylgt einu þeirra strangt. Hann gefur upp eftirfarandi notkun:
gola
3-4 vindstig
kaldi
4-5
stinningskaldi
5-6
allhvass
6-7
hvassviðri
7-8
stormur
8-9
rok eða stórviðri
10 eða þar yfir
Menn hafa í meir en 200 ár reynt að staðla notkun á orðum yfir veðurhæð. Rasmus Lievog, sem var konunglegur stjörnuathugunarmeistari í Lambhúsum við Bessastaði frá 1779 og fram yfir aldamótin 1800, notaði forskrift danska vísindafélagsins (í lauslegri en bókstaflegri þýðingu), vindstigin voru 7:
Stille
(logn)
(0)
Let Vind
(léttur vindur)
(1)
Vind
(vindur)
(2)
Blæst
(blástur)
(3)
Stærk Blæst
(sterkur blástur)
(4)
Storm
(stormur)
(5)
Stærk Storm
(sterkur stormur)
(6)
Í leiðbeiningum um veðurathuganir2 sem Sveinn Pálsson, læknir og náttúrufræðingur, setti saman á íslensku 1792 mælir hann með eftirfarandi vindstigaskiptingu, takið eftir að vindstigin eru aðeins fjögur:
Logn:
Þegar ekki finnst hvaðan hann er á
Gola:
Meðan ekki hvítstýfar á vatni
Hvassviðri:
Þegar hvítfyssar vatn, en skefur ekki
Stormur:
Þegar vatn skefur, torfhús skjálfa s.fr.
Beaufortkvarðinn er frá upphafi 19. aldar - hann var í fyrstu miðaður við notkun á seglabúnaði stórra skipa, en síðar við útlit sjávar. Margar tilraunir voru gerðar til að kvarða hann við vindmæla og gegnum tíðina hafa vindstigin ekki alltaf merkt sömu vindhraðabil og festust fyrir um 100 árum, meðal annars voru mörk 12 vindstiga ívið neðar um tíma en nú er. Einnig hefur verið misjafnt eftir löndum og tímum hvort miðað er við 1 mínútu, 10 mínútna eða klukkustundarmeðaltöl vindhraða.
Vindhraðatafla Beaufort-kvarðans er frá 1903, þá var eftirfarandi jafna lögð til grundvallar:
V = 1.624 x B3/2 (gefur vindhraða í hnútum við miðgildi vindstigsins) eða
V = 0,836 x B3/2 fyrir m/s.
Árið 1944 var stiginn framlengdur eftir þessari formúlu allt upp í 17 vindstig (hitabeltisframlenging) en eftir um það bil tvo áratugi gekk sú breyting til baka, þó enn sjáist hennar merki.
Hér blæs hressilega.
Sjö stiga kvarðinn (kallaður landstigi eða landkvarði) hélst í notkun í veðurathugunum hér á landi alla 19. öld og þrettán stiga kvarði var ekki tekinn upp hér á landi fyrr en í fyrstu veðurskeytunum (1906), en var síðan notaður við allar athuganir frá og með 1. janúar 1912.
Árni Thorlacius í Stykkishólmi notaði 7-skiptan kvarða frá upphafi 1845 - orðin eru sennilega frá Jónasi Hallgrímssyni eða öðrum hjá Bókmenntafélaginu.
0
Logn
1
Andvari
2
Kaldi
3
Stinningskaldi
4
Hvassviðri
5
Stormur
6
Ofviðri
Í Lanztíðindum 15. júní 1850 er gerð grein fyrir vindhraða og vindhraðamælingum - Jón Eyþórsson telur séra Magnús Grímsson vera höfund textans. Þar eru vindstigin í fyrsta skipti á íslensku kvörðuð við hraða. Kvarðinn er 7-skiptur, númer fylgdu ekki, en hraðabil voru tiltekin, bæði í fetum (sem talin eru þriðjungur úr metra) og metrum á sekúndu.
andvari - blær
0,5m/s
kalda-korn
1 m/s
golu-vindur
2 m/s
stinningskaldi
5 m/s
stormkorn
9,3 til 18,6 m/s
stormur
27 m/s
fellibylur
36 m/s
Þegar sendingar veðurskeyta hófust héðan árið 1906 fór fréttablaðið Reykjavík (undir ritstjórn Jóns Ólafssonar) fljótlega að birta veðurskeyti frá nokkrum veðurstöðvum. Þar fylgdu með nöfn á hinum 13 stigum Beaufort-kvarðans. Líklegt er að Jón hafi sjálfur raðað nöfnunum á kvarðann:
0
Logn (logn)
1
Andvari (andvari)
2
Kul (kul)
3
Gola (gola)
4
Kaldi (stinningsgola, blástur)
5
Stinningsgola (kaldi)
6
Stinnings kaldi (stinningskaldi)
7
Snarpur vindur (allhvass vindur)
8
Hvassviðri (hvassviðri)
9
Stormur (stormur)
10
Rokstormur (rok)
11
Ofsaveður (ofsaveður)
12
Fárviðri (fárviðri)
Eru hér að mestu komin sömu nöfnin og Veðurstofan notaði síðar í veðurspám, þau má sjá í sviganum í töflunni. Fyrstu stigin þrjú, frá logni til kuls, eru gjarnan kölluð hægviðri og reyndin var sú að orðið gola var oftast notað sem samheiti á 3 til 4 vindstigum eins og í töflu Jóns Eyþórssonar, svo sem áður var getið.
En vindanöfnin eru miklu fleiri. Í þeirri ágætu bók Veðurfræði Eyfellings eftir Þórð Tómasson3 er talinn upp fjöldi vindaheita. Þórður gerir okkur þann greiða að raða þeim lauslega eftir styrkleika eins og þau voru notuð undir Eyjafjöllum. Hér eru flest tiltekin í styrkleikaröð Þórðar, við getum dundað okkur við að setja á þau vindstig eða m/s.
Hér má sjá að hvassviðri er talið meira en bæði stormur og rok og að kaldi er minni vindhraði en gola. Stormur og rok lenda á ámóta stað og í töflu Veðurstofunnar, en víða um land mundi stormur vera talsvert neðar, jafnvel á svipuðum stað og blástur eða gustur.
Við getum líka reynt að finna á okkur hvort sum orðin beri í sér nákvæmari merkingu en aðeins vindhraðann. Trúlega væri fljótræði að nota þau umhugsunarlaust um hvort sem er hviður eða jafnvindi. Hugsanlegt að þau beri líka í sér einhverja hita- eða árstíðabundna merkingu.
Veðurhæðarheiti úr Veðurfræði Eyfellings:
Trausti Jónsson. „Hvaða nöfn eru notuð á vindstigin og hver er saga íslenskra vindstigaheita?“ Vísindavefurinn, 5. október 2009. Sótt 24. apríl 2024. http://visindavefur.is/svar.php?id=50921.
Trausti Jónsson. (2009, 5. október). Hvaða nöfn eru notuð á vindstigin og hver er saga íslenskra vindstigaheita? Vísindavefurinn. Sótt af http://visindavefur.is/svar.php?id=50921
Trausti Jónsson. „Hvaða nöfn eru notuð á vindstigin og hver er saga íslenskra vindstigaheita?“ Vísindavefurinn. 5. okt. 2009. Vefsíða. 24. apr. 2024. <http://visindavefur.is/svar.php?id=50921>.
Hér getur þú sent okkur nýjar spurningar um vísindaleg efni.
Hafðu spurninguna stutta og hnitmiðaða og sendu aðeins eina í einu. Einlægar og vandaðar spurningar
um mikilvæg efni eru líklegastar til að kalla fram vönduð og greið svör. Ekki er víst að tími vinnist til að
svara öllum spurningum.
Persónulegar upplýsingar um spyrjendur eru eingöngu notaðar í starfsemi vefsins, til dæmis til að
svör verði við hæfi spyrjenda. Spurningum er ekki sinnt ef spyrjandi villir á sér heimildir eða segir ekki
nægileg deili á sér.
Spurningum sem eru ekki á verksviði vefsins er eytt.
Að öðru leyti er hægt að spyrja Vísindavefinn um allt milli himins og jarðar!
Sólin
Rís 05:22 • sest 21:31
Tunglið
Rís 23:11 • Sest 05:11
Flóð
Árdegis: 06:38 • Síðdegis: 18:56
Fjara
Árdegis: 00:39 • Síðdegis: 12:46
