Senda inn spurningu
Sólin Sólin Rís 05:40 • sest 21:16 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 15:13 • Sest 05:59 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 03:57 • Síðdegis: 16:31 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 10:23 • Síðdegis: 22:34 í Reykjavík
Visit the English version
Árnastofnun - mynd í *Árnarstofnun

Flokkun:

Hugvísindi Málvísindi: almennt

Hvað merkir orðið fimbulfamb?

Guðrún Kvaran

Margir hafa nú um jólin gripið í spilið Fimbulfamb. Elsta heimild um orðið fimbulfamb í ritmálssafni Orðabókar Háskólans er frá síðasta hluta 19. aldar:

Þegar jeg tala um einkennislýsing, á jeg ekki við hið óendanlega fimbulfamb um smámuni. (Eimreiðin 1898:38)

Orðið er notað í merkingunni ‘þvættingur, heimskutal’. Það er sett saman úr fyrri liðnum fimbul- sem er herðandi forliður í merkingunni ‘ógnar-, regin-’ og –fambi. Forliðurinn kemur þegar fyrir í fornu máli í Eddukvæðum. Óðinn er til dæmis nefndur fimbultýr ‘hinn mikli guð’ í 60. erindi Völuspár, fimbulljóð kemur fyrir í 140. erindi Hávamála og fimbulþulur er nefndur í 142. erindi sama kvæðis, fimbulvetur kemur fyrir í 44. erindi Vafþrúðnismála og fimbulfambi í 103. erindi Hávamála. Erindinu lýkur á þessum hendingum:
Fimbulfambi

heitir sá er fátt kann segja,

það er ósnoturs aðal.

Fimbulfambi merkir ‘mjög heimskur maður’ og með orðinu ósnotur ‘heimskur, vitgrannur’ er lögð áhersla á að heimskan sé einkenni þess sem hefur frá litlu að segja.



Orðið fimbulfamb er líklega best þekkt í dag sem nafn á spili sem gengur út á að útskýra sjaldgæf orð í íslensku máli.

Orðið –fambi virðist einungis koma fyrir í fimbulfambi og samsetningum leiddum af því orði. Af fimbulfambi er leidd sögnin að fimbulfamba ‘tala flónslega, þrugla’ sem Orðabókin á elst dæmi um úr þriðja árgangi Fjölnis frá miðri 19. öld. Af sögninni er síðan leitt nafnorðið fimbulfamb og gerandnafnorðið fimbulfambari.

Í orðabókarhandriti Jóns Ólafssonar úr Grunnavík frá 18. öld (AM 433 fol.) er einungis fimbulfambi fletta og við stendur latneska skýringin ‘multum pauciloqvus’, það er sá sem hefur mjög lítið að segja, og vitnar Jón í Hávmál. Fimbulfambi er ekki fletta í orðabók Björns Halldórssonar frá 1814 og virðist það fyrst komast í orðabók í útgáfu Sigfúsar Blöndals á Íslensk-danskri orðabók 1920–1924 en þar má finna öll orðin, fimbulfamb, fimbulfamba og fimbulfambi.

Í Íslenskri orðsifjabók (1989:175) bendir Ásgeir Blöndal Magnússon á skyldleika við orðið fimbulsvætti ‘þorpari, þrjótur’ í færeysku, fornenska áhersluliðinn fīfel- og fornenska nafnorðið fīfel ‘óvættur, risi’. Fimbul- er skylt orðinu fífl sem komið er úr germönsku *femfila-. Síðari samsetningarliðinn –fambi tengir hann nýnorska orðinu famp ‘digur maður’ og orðinu fjambe ‘flón’ í danskri mállýsku og telur að upphafleg merking hafi ef til vill verið ‘digur, luralegur (og klaufskur) maður’ (1989:163).

Heimildir og mynd:

  • Ásgeir Blöndal Magnússon. 1989. Íslensk orðsifjabók. Orðabók Háskólans, Reykjavík.
  • Ritmálssafn Orðabókar Háskólans (www.arnastofnun.is).
  • Sigfús Blöndal. 1920–1924. Íslensk-dönsk orðabók. Reykjavík.
  • Mynd: Spilavinir. Sótt 28. 12. 2010.

Þetta svar hefur einnig birst sem pistill um orð vikunnar á vef Stofnunar Árna Magnússonar og birt hér með góðfúslegu leyfi.

Höfundur

Guðrún Kvaran

Guðrún Kvaran

prófessor

Útgáfudagur

29.12.2010

Spyrjandi

Ritstjórn

Efnisorð

Tilvísun

Guðrún Kvaran. „Hvað merkir orðið fimbulfamb?“ Vísindavefurinn, 29. desember 2010. Sótt 19. apríl 2024. http://visindavefur.is/svar.php?id=58102.

Guðrún Kvaran. (2010, 29. desember). Hvað merkir orðið fimbulfamb? Vísindavefurinn. Sótt af http://visindavefur.is/svar.php?id=58102

Guðrún Kvaran. „Hvað merkir orðið fimbulfamb?“ Vísindavefurinn. 29. des. 2010. Vefsíða. 19. apr. 2024. <http://visindavefur.is/svar.php?id=58102>.

Chicago | APA | MLA

Þessi síða notar vafrakökur Nánari upplýsingar

Ég samþykki
Spyrja

Sendu inn spurningu LeiðbeiningarTil baka

Hér getur þú sent okkur nýjar spurningar um vísindaleg efni.

Hafðu spurninguna stutta og hnitmiðaða og sendu aðeins eina í einu. Einlægar og vandaðar spurningar um mikilvæg efni eru líklegastar til að kalla fram vönduð og greið svör. Ekki er víst að tími vinnist til að svara öllum spurningum.

Persónulegar upplýsingar um spyrjendur eru eingöngu notaðar í starfsemi vefsins, til dæmis til að svör verði við hæfi spyrjenda. Spurningum er ekki sinnt ef spyrjandi villir á sér heimildir eða segir ekki nægileg deili á sér.

Spurningum sem eru ekki á verksviði vefsins er eytt.

Að öðru leyti er hægt að spyrja Vísindavefinn um allt milli himins og jarðar!

=

Senda grein til vinar

=

Hvað merkir orðið fimbulfamb?
Margir hafa nú um jólin gripið í spilið Fimbulfamb. Elsta heimild um orðið fimbulfamb í ritmálssafni Orðabókar Háskólans er frá síðasta hluta 19. aldar:

Þegar jeg tala um einkennislýsing, á jeg ekki við hið óendanlega fimbulfamb um smámuni. (Eimreiðin 1898:38)

Orðið er notað í merkingunni ‘þvættingur, heimskutal’. Það er sett saman úr fyrri liðnum fimbul- sem er herðandi forliður í merkingunni ‘ógnar-, regin-’ og –fambi. Forliðurinn kemur þegar fyrir í fornu máli í Eddukvæðum. Óðinn er til dæmis nefndur fimbultýr ‘hinn mikli guð’ í 60. erindi Völuspár, fimbulljóð kemur fyrir í 140. erindi Hávamála og fimbulþulur er nefndur í 142. erindi sama kvæðis, fimbulvetur kemur fyrir í 44. erindi Vafþrúðnismála og fimbulfambi í 103. erindi Hávamála. Erindinu lýkur á þessum hendingum:
Fimbulfambi

heitir sá er fátt kann segja,

það er ósnoturs aðal.

Fimbulfambi merkir ‘mjög heimskur maður’ og með orðinu ósnotur ‘heimskur, vitgrannur’ er lögð áhersla á að heimskan sé einkenni þess sem hefur frá litlu að segja.



Orðið fimbulfamb er líklega best þekkt í dag sem nafn á spili sem gengur út á að útskýra sjaldgæf orð í íslensku máli.

Orðið –fambi virðist einungis koma fyrir í fimbulfambi og samsetningum leiddum af því orði. Af fimbulfambi er leidd sögnin að fimbulfamba ‘tala flónslega, þrugla’ sem Orðabókin á elst dæmi um úr þriðja árgangi Fjölnis frá miðri 19. öld. Af sögninni er síðan leitt nafnorðið fimbulfamb og gerandnafnorðið fimbulfambari.

Í orðabókarhandriti Jóns Ólafssonar úr Grunnavík frá 18. öld (AM 433 fol.) er einungis fimbulfambi fletta og við stendur latneska skýringin ‘multum pauciloqvus’, það er sá sem hefur mjög lítið að segja, og vitnar Jón í Hávmál. Fimbulfambi er ekki fletta í orðabók Björns Halldórssonar frá 1814 og virðist það fyrst komast í orðabók í útgáfu Sigfúsar Blöndals á Íslensk-danskri orðabók 1920–1924 en þar má finna öll orðin, fimbulfamb, fimbulfamba og fimbulfambi.

Í Íslenskri orðsifjabók (1989:175) bendir Ásgeir Blöndal Magnússon á skyldleika við orðið fimbulsvætti ‘þorpari, þrjótur’ í færeysku, fornenska áhersluliðinn fīfel- og fornenska nafnorðið fīfel ‘óvættur, risi’. Fimbul- er skylt orðinu fífl sem komið er úr germönsku *femfila-. Síðari samsetningarliðinn –fambi tengir hann nýnorska orðinu famp ‘digur maður’ og orðinu fjambe ‘flón’ í danskri mállýsku og telur að upphafleg merking hafi ef til vill verið ‘digur, luralegur (og klaufskur) maður’ (1989:163).

Heimildir og mynd:

  • Ásgeir Blöndal Magnússon. 1989. Íslensk orðsifjabók. Orðabók Háskólans, Reykjavík.
  • Ritmálssafn Orðabókar Háskólans (www.arnastofnun.is).
  • Sigfús Blöndal. 1920–1924. Íslensk-dönsk orðabók. Reykjavík.
  • Mynd: Spilavinir. Sótt 28. 12. 2010.

Þetta svar hefur einnig birst sem pistill um orð vikunnar á vef Stofnunar Árna Magnússonar og birt hér með góðfúslegu leyfi....