Senda inn spurningu
Sólin Sólin Rís 05:22 • sest 21:31 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 23:11 • Sest 05:11 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 06:38 • Síðdegis: 18:56 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 00:39 • Síðdegis: 12:46 í Reykjavík
Visit the English version

Flokkun:

Heilbrigðisvísindi Lífvísindi: mannslíkaminn

Fæðumst við með hitaeinangrun sem við missum síðan með aldrinum?

Þuríður Þorbjarnardóttir

Tvær gerðir fituvefs er að finna í spendýrum. Önnur er betur þekkt enda mun fyrirferðarmeiri, hún nefnist ljós fita. Ljósa fitan kemur við sögu í orkuefnaskiptum líkamans og er bæði notuð sem orkuefni og geymd sem orkuforði líkamans. Enn fremur veitir hún hitaeinangrun og er höggdeyfir.

Hin fitugerðin er svokölluð brún fita en hana er aðallega að finna í spendýrum sem leggjast í dvala. Nýburar eru þó einnig með brúna fitu sem nemur um 5% af líkamsþyngd þeirra og er hún fyrst og fremst staðsett við axlir, á milli herðarblaðanna og á efri hluta hryggjarins. Brún fita er varmamyndandi eins og nánar verður vikið að hér á eftir.

Fituvefir eru gerðir úr fitufrumum. Nokkur munur er á gerð ljósu og brúnu fitufrumnanna. Ljósar fitufrumur eru nokkuð stórar með mjög litið umfrymi eða aðeins um 15% af rúmmáli frumunnar og liggur það eins og mjó rönd innan við frumuhimnuna. Hin 85% rúmmálsins eru lítill, útflattur kjarni og einn stór fitudropi inni í fitubólu.

Brúnar fitufrumur eru nokkuð minni og innihalda heldur meira umfrymi. Í þeim eru margir hvatberar en það eru lítil hnöttótt frumulíffæri sem eru einskonar orkuver frumnanna. Í umfrymi brúnu fitufrumanna eru einnig margir missstórir fitudropar í stað eins stórs fitudropa sem tekur mest allt rúmmál frumunnar í þeim ljósu.



Í útliti líkist brúnn fituvefur meira kirtilvef en ljósum fituvef og getur það valdið ruglingi. Litur vefjarins getur verið allt frá dökkrauðum yfir í ljósbrúnan og er háður fituinnihaldi hvatbera hans. Í köldu umhverfi minnka fitubirgðirnar og liturinn dökknar. Brúnn fituvefur er mjög æðaríkur, ólíkt þeim ljósa, enda hefur hann mun meiri þörf fyrir súrefni. Einnig inniheldur hann ómýldar taugar sem flytja driftaugaboð til brúnu fitufrumnanna.

Brúnar fitufrumur mynda óvenjumikið af prótíni sem hefur áhrif á orkuefnaskiptin í hvatberum þeirra. Þetta prótín (e. mitochondrial uncoupling protein eða thermogenin) gerir hvatberunum kleift að nýta orkurík hvarfefni til varmamyndunar í stað myndunar ATP (orkuefni líkamans). Kuldi hefur þau áhrif að driftaugakerfið sendir örvandi boð til fitufrumna, en noradrenalín frá driftaugaendum binst viðtökum í fitufrumunum sem í kjölfarið sundra fitusameindum (þríglýseríðum).

Munurinn á fituvefjunum tveimur liggur þó í því að brúnu fitufrumurnar sundra fitusýrum um leið og þær myndast og við það verður mikil varmalosun, þökk sé prótíninu sem nefnt var hér að framan. Í ljósum fituvef er fitusýrum hins vegar ekki sundrað heldur eru þær fluttar með blóðrásinni frá fituvefnum til annarra vefja, til dæmis lifrar.

Fitufrumur myndast á síðustu þremur mánuðum fósturskeiðs og síðan aftur við upphaf kynþroskaskeiðs. Á seinna tímabilinu kemur fram mismunandi dreifing fitunnar eftir kynjum. Þegar konur fitna veldur fitudreifingin því að þær verða perulagaðar en eplalögun einkennir hins vegar karla. Eftir kynþroskaskeiðið fjölgar fitufrumum ekki, heldur stækka aðeins þær sem fyrir eru þegar við fitnum. Nánar má lesa um fitu og fitufrumur í svari sama höfundar við spurningunni Myndast nýjar fitufrumur þegar við fitnum?



Nokkur útlitsmunur er á ljósum og brúnum fituvef eins og sést á þessum sýnum sem fengin eru úr músum.

Við fæðingu er ekki mikil ljós fita í líkamanum til að einangra hann fyrir kulda og geyma varma. Reyndar eru fitufrumur til staðar en lítil fita er í þeim. Meginaðferð nýbura til að mynda varma er að sundra fitusameindum brúnu fitufrumnanna eins og áður var lýst. í Þetta er sama aðferð og dýr í vetrardvala nota. Þegar nýburar fara að borða safnast ljós fita fljótlega fyrir og brúna fitan hverfur smám saman. Yfirleitt finnst engin brún fita í fullorðnum einstaklingum.

Þar sem svo lítil fita er í fitufrumum við fæðingu og því lítið fitulag undir húðinni, skortir nýbura mjög hitaeinangrun. Nýburar, og þá sérstaklega fyrirburar, eru sérlega viðkvæmir fyrir kulda og er ofkæling ein megindánarorsök nýbura. Ýmsar ástæður eru fyrir þessu, svo sem að hlutfall yfirborðsflatarmáls og rúmmáls er hærra í þeim en öðrum og því er hlutfallslega meira yfirborð sem varmatap getur orðið um.

Höfuð þeirra er jafnframt hlutfallslega stærra, en líkaminn losar mikinn varma um höfuðið og því er mikilvægt að verja það. Vöðvamassi nýbura er einnig lítill og þeir skjálfa yfirleitt ekki. Nýburar geta heldur ekki framkvæmt hluti sem eldri einstaklingar gera nánast ósjálfrátt eins og að færa sig burt frá kuldagjafa eða trekki, klæða sig í hlý föt eða gera líkamsæfingar, þurrka húðina og svo framvegis. Taugakerfi þeirra er einnig óþroskað og bregst því ekki rétt eða nógu hratt við kulda, eins og að draga saman æðar í húð

Önnur svör á Vísindavefnum:

Heimildir og myndir:

Höfundur

Þuríður Þorbjarnardóttir

Þuríður Þorbjarnardóttir

líffræðingur

Útgáfudagur

4.9.2006

Spyrjandi

Heiðrún Hauksdóttir

Efnisorð

Tilvísun

Þuríður Þorbjarnardóttir. „Fæðumst við með hitaeinangrun sem við missum síðan með aldrinum?“ Vísindavefurinn, 4. september 2006. Sótt 24. apríl 2024. http://visindavefur.is/svar.php?id=6168.

Þuríður Þorbjarnardóttir. (2006, 4. september). Fæðumst við með hitaeinangrun sem við missum síðan með aldrinum? Vísindavefurinn. Sótt af http://visindavefur.is/svar.php?id=6168

Þuríður Þorbjarnardóttir. „Fæðumst við með hitaeinangrun sem við missum síðan með aldrinum?“ Vísindavefurinn. 4. sep. 2006. Vefsíða. 24. apr. 2024. <http://visindavefur.is/svar.php?id=6168>.

Chicago | APA | MLA

Þessi síða notar vafrakökur Nánari upplýsingar

Ég samþykki
Spyrja

Sendu inn spurningu LeiðbeiningarTil baka

Hér getur þú sent okkur nýjar spurningar um vísindaleg efni.

Hafðu spurninguna stutta og hnitmiðaða og sendu aðeins eina í einu. Einlægar og vandaðar spurningar um mikilvæg efni eru líklegastar til að kalla fram vönduð og greið svör. Ekki er víst að tími vinnist til að svara öllum spurningum.

Persónulegar upplýsingar um spyrjendur eru eingöngu notaðar í starfsemi vefsins, til dæmis til að svör verði við hæfi spyrjenda. Spurningum er ekki sinnt ef spyrjandi villir á sér heimildir eða segir ekki nægileg deili á sér.

Spurningum sem eru ekki á verksviði vefsins er eytt.

Að öðru leyti er hægt að spyrja Vísindavefinn um allt milli himins og jarðar!

=

Senda grein til vinar

=

Fæðumst við með hitaeinangrun sem við missum síðan með aldrinum?
Tvær gerðir fituvefs er að finna í spendýrum. Önnur er betur þekkt enda mun fyrirferðarmeiri, hún nefnist ljós fita. Ljósa fitan kemur við sögu í orkuefnaskiptum líkamans og er bæði notuð sem orkuefni og geymd sem orkuforði líkamans. Enn fremur veitir hún hitaeinangrun og er höggdeyfir.

Hin fitugerðin er svokölluð brún fita en hana er aðallega að finna í spendýrum sem leggjast í dvala. Nýburar eru þó einnig með brúna fitu sem nemur um 5% af líkamsþyngd þeirra og er hún fyrst og fremst staðsett við axlir, á milli herðarblaðanna og á efri hluta hryggjarins. Brún fita er varmamyndandi eins og nánar verður vikið að hér á eftir.

Fituvefir eru gerðir úr fitufrumum. Nokkur munur er á gerð ljósu og brúnu fitufrumnanna. Ljósar fitufrumur eru nokkuð stórar með mjög litið umfrymi eða aðeins um 15% af rúmmáli frumunnar og liggur það eins og mjó rönd innan við frumuhimnuna. Hin 85% rúmmálsins eru lítill, útflattur kjarni og einn stór fitudropi inni í fitubólu.

Brúnar fitufrumur eru nokkuð minni og innihalda heldur meira umfrymi. Í þeim eru margir hvatberar en það eru lítil hnöttótt frumulíffæri sem eru einskonar orkuver frumnanna. Í umfrymi brúnu fitufrumanna eru einnig margir missstórir fitudropar í stað eins stórs fitudropa sem tekur mest allt rúmmál frumunnar í þeim ljósu.



Í útliti líkist brúnn fituvefur meira kirtilvef en ljósum fituvef og getur það valdið ruglingi. Litur vefjarins getur verið allt frá dökkrauðum yfir í ljósbrúnan og er háður fituinnihaldi hvatbera hans. Í köldu umhverfi minnka fitubirgðirnar og liturinn dökknar. Brúnn fituvefur er mjög æðaríkur, ólíkt þeim ljósa, enda hefur hann mun meiri þörf fyrir súrefni. Einnig inniheldur hann ómýldar taugar sem flytja driftaugaboð til brúnu fitufrumnanna.

Brúnar fitufrumur mynda óvenjumikið af prótíni sem hefur áhrif á orkuefnaskiptin í hvatberum þeirra. Þetta prótín (e. mitochondrial uncoupling protein eða thermogenin) gerir hvatberunum kleift að nýta orkurík hvarfefni til varmamyndunar í stað myndunar ATP (orkuefni líkamans). Kuldi hefur þau áhrif að driftaugakerfið sendir örvandi boð til fitufrumna, en noradrenalín frá driftaugaendum binst viðtökum í fitufrumunum sem í kjölfarið sundra fitusameindum (þríglýseríðum).

Munurinn á fituvefjunum tveimur liggur þó í því að brúnu fitufrumurnar sundra fitusýrum um leið og þær myndast og við það verður mikil varmalosun, þökk sé prótíninu sem nefnt var hér að framan. Í ljósum fituvef er fitusýrum hins vegar ekki sundrað heldur eru þær fluttar með blóðrásinni frá fituvefnum til annarra vefja, til dæmis lifrar.

Fitufrumur myndast á síðustu þremur mánuðum fósturskeiðs og síðan aftur við upphaf kynþroskaskeiðs. Á seinna tímabilinu kemur fram mismunandi dreifing fitunnar eftir kynjum. Þegar konur fitna veldur fitudreifingin því að þær verða perulagaðar en eplalögun einkennir hins vegar karla. Eftir kynþroskaskeiðið fjölgar fitufrumum ekki, heldur stækka aðeins þær sem fyrir eru þegar við fitnum. Nánar má lesa um fitu og fitufrumur í svari sama höfundar við spurningunni Myndast nýjar fitufrumur þegar við fitnum?



Nokkur útlitsmunur er á ljósum og brúnum fituvef eins og sést á þessum sýnum sem fengin eru úr músum.

Við fæðingu er ekki mikil ljós fita í líkamanum til að einangra hann fyrir kulda og geyma varma. Reyndar eru fitufrumur til staðar en lítil fita er í þeim. Meginaðferð nýbura til að mynda varma er að sundra fitusameindum brúnu fitufrumnanna eins og áður var lýst. í Þetta er sama aðferð og dýr í vetrardvala nota. Þegar nýburar fara að borða safnast ljós fita fljótlega fyrir og brúna fitan hverfur smám saman. Yfirleitt finnst engin brún fita í fullorðnum einstaklingum.

Þar sem svo lítil fita er í fitufrumum við fæðingu og því lítið fitulag undir húðinni, skortir nýbura mjög hitaeinangrun. Nýburar, og þá sérstaklega fyrirburar, eru sérlega viðkvæmir fyrir kulda og er ofkæling ein megindánarorsök nýbura. Ýmsar ástæður eru fyrir þessu, svo sem að hlutfall yfirborðsflatarmáls og rúmmáls er hærra í þeim en öðrum og því er hlutfallslega meira yfirborð sem varmatap getur orðið um.

Höfuð þeirra er jafnframt hlutfallslega stærra, en líkaminn losar mikinn varma um höfuðið og því er mikilvægt að verja það. Vöðvamassi nýbura er einnig lítill og þeir skjálfa yfirleitt ekki. Nýburar geta heldur ekki framkvæmt hluti sem eldri einstaklingar gera nánast ósjálfrátt eins og að færa sig burt frá kuldagjafa eða trekki, klæða sig í hlý föt eða gera líkamsæfingar, þurrka húðina og svo framvegis. Taugakerfi þeirra er einnig óþroskað og bregst því ekki rétt eða nógu hratt við kulda, eins og að draga saman æðar í húð

Önnur svör á Vísindavefnum:

Heimildir og myndir:...