Sólin Sólin Rís 09:54 • sest 16:29 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 15:39 • Sest 07:41 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 04:44 • Síðdegis: 17:03 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 11:01 • Síðdegis: 23:18 í Reykjavík
Sólin Sólin Rís 09:54 • sest 16:29 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 15:39 • Sest 07:41 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 04:44 • Síðdegis: 17:03 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 11:01 • Síðdegis: 23:18 í Reykjavík
LeiðbeiningarTil baka

Sendu inn spurningu

Hér getur þú sent okkur nýjar spurningar um vísindaleg efni.

Hafðu spurninguna stutta og hnitmiðaða og sendu aðeins eina í einu. Einlægar og vandaðar spurningar um mikilvæg efni eru líklegastar til að kalla fram vönduð og greið svör. Ekki er víst að tími vinnist til að svara öllum spurningum.

Persónulegar upplýsingar um spyrjendur eru eingöngu notaðar í starfsemi vefsins, til dæmis til að svör verði við hæfi spyrjenda. Spurningum er ekki sinnt ef spyrjandi villir á sér heimildir eða segir ekki nægileg deili á sér.

Spurningum sem eru ekki á verksviði vefsins er eytt.

Að öðru leyti er hægt að spyrja Vísindavefinn um allt milli himins og jarðar!

=

Hvers konar rit er Konungsskuggsjá?

Þorsteinn Vilhjálmsson og Jón Gunnar Þorsteinsson

Konungsskuggsjá er norskt rit frá árunum 1250-1260 eða svo. Það er varðveitt í íslenskum og norskum handritum en höfundur þess er ekki kunnur.

Lengi vel var talið að Konungsskuggsjá tilheyrði svokallaðri Fürstenspiegel-bókmenntagrein en fræðimaðurinn Einar Már Jónsson sýndi fram á að það stæðist ekki. Fürstenspiegel-verkin urðu ekki að fastmótaðri hefð fyrr en eftir að Konungsskuggsjá var skrifuð og þess vegna er það tímaskekkja að kenna hana við þá bókmenntategund.

Titill Konungsskuggsjár kemur fyrir í formála verkins, fyrst á latínu sem Speculum regale (Konunglegur spegill) en ekki Speculum Regis (Spegill konungs). Seinni latneska orðmyndin væri í betra samræmi við norræna titilinn Konungsskuggsjá sem kemur fyrir nokkrum línum seinna í textanum. Líklega er latneski titillinn fenginn með hliðsjón af kunnum miðaldaritum eins og Speculum universale eftir franska klerkinn Radulphus Arden frá lokum 12. aldar og Speculum maius frá miðri 13. öld eftir Vincent frá Beauvais, en það mikla rit skiptist í Speculum naturale, Speculum doctrinale og Speculum historiale. Þessi rit fjalla að vísu ekkert um konunga en líklega hefur höfundur Konungsskuggsjár samt þekkt eitthvað til þeirra.


Mynd 1: Síða 37 úr handritinu AM 243 bα. Textinn á síðunni fjallar um rostunga og um Grænland. Smelltu til að skoða stærra eintak af myndinni.

Efni Konungsskuggsjár er sett fram í samræðum föður og sonar. Ritið skiptist í þrjá hluta. Í þeim fyrsta eru ráðleggingar til kaupmanna, í öðrum til hirðmanna og í þeim þriðja til konunga. Uppbygging verksins mótast af þeirri fyrirætlan sonarins að verða kaupmaður og síðar meir hirðmaður. Sá sem vill verða góður hirðmaður þarf vitaskuld einnig að þekkja hlutverk konunga.

Í formála verksins eru vísbendingar um að einnig hafi átt að vera í því ráðleggingar til klerka og bænda, en telja má víst að ekki hafi orðið af því.

Í þættinum um kaupmenn er meðal annars sagt frá sjávarföllum, sólargangi og tunglinu og af hverju land sé misheitt. Faðirinn gagnrýnir þá sem efast um furður og undur sem þeir hafa ekki litið með eigin augun. Sagt er frá undrum Írlands og dýrlingum þar, hafinu umhverfis Ísland, hvölum, eldvirkni á Íslandi og tengslum þess við helvíti. Einnig segir frá Grænlandshafi, Grænlandi, frá fimm hitabeltum jarðar og legu Grænlands í þeim. Í lok kaupmannaþáttar er greint frá siglingum og vindum. Töluvert er fjallað um stjörnufræði í þessum hluta verksins.

Í kaflanum um hirðmenn er lýst þeim kröfum sem gera þarf til hirðmanna, ávinningnum sem þeir hafa af starfi sínu, mismunandi flokkum hirðmanna og svo framvegis. Þá er farið yfir það hvernig hirðmenn skuli haga sér í návist konungs, um vopnaburð og stríðsbúnað, kurteisi og góða hirðsiði. Heilræði föðurins eru sett fram með hversdagslegri og jarðbundinni einlægni.

Í konungskaflanum er auk annars fjallað um skyldur konunga og sagt frá hófsemi í meðferð réttlætisins og hún útskýrð með sögum úr Biblíunni. Þar er einnig greint frá sérstakri bæn konunga og farið með ræðu um viskuna. Þá snýr höfundurinn sér aftur að réttlætinu og ræðir hvenær konungur eigi að vera strangur og hvenær umburðarlyndur, hvenær hann eigi að standa við loforð sín og hvenær ekki. Um allt þetta vísar hann meðal annars til frásagna Gamla testamentisins af Salómon, Sál og Davíð. Í lok konungskaflans er greint frá því að konungurinn lúti Guði einum og sagt frá tengslum konungs við kirkju og biskup. Þetta var töluvert deiluefni í Noregi á síðari hluta tólftu aldar og á þrettándu öld. Höfundur Konungsskuggsjár lætur berlega í ljós að hann stendur með konungsvaldinu í þeirri deilu.

Konungsskuggsjá er varðveitt í mörgum handritum. Flest þeirra eru íslensk og gerð um 1500 eða síðar. Þau eru afar misjöfn að gæðum. Að því er varðar efnisröðun og slíkt falla handritin í tvo flokka sem hafa verið kallaðir A og B.


Mynd 2: Síða 47 úr handritinu AM 243 a fol. Textinn á síðunni fjallar um vopnaburð. Smelltu til að skoða stærra eintak af myndinni.

Mikilvægasta handritið í flokki B hefur táknið AM 243 bα fol. og er oft kallað aðalhandrit bókarinnar. Það er skrifað í Noregi og ber þess merki í málfari og stafsetningu, enda voru norska og íslenska farin að skiljast að þegar það var skrifað kringum 1275. Rithöndin er skýr og það er skreytt með upphafsstöfum og fyrirsögnum í litum. Það náði upphaflega yfir allan texta Konungsskuggsjár og var þá 86 blöð en nú vantar í það 18 blöð. Mynd 1 sýnir síðu úr þessu handriti.

Mikilvægasta handritið í flokki A er íslenskt og hefur táknið AM 243 a fol. Það er á skinni og er talið vera frá 15. öld, trúlega frá þriðja fjórðungi aldarinnar. Það var gefið út ljósprentað í Kaupmannahöfn árið 1987. Texti þess virðist almennt áreiðanlegur og til dæmis sýnir það bestu útgáfuna af mikilvægasta kaflanum um stjörnufræði, en hann vantar í bα. Hins vegar er það gert af vanefnum og er því ekki augnayndi á borð við norska “aðalhandritið”, samanber mynd 2.

Konungs skuggsjá er merkileg söguleg heimild um líf og störf, hugmyndir og viðhorf á Norðurlöndum á 13. öld. Bókin er skrifuð í yfirveguðum og jarðbundnum stíl sem vekur traust lesandans og fræðir hann um þekkingu þess tíma, hvort sem er um sjómennsku eða siglingar, hirðmennsku eða konungsvald, samskipti eða siðfræði.

Upprunalega hljóðaði spurningin svona:
Konungsskuggsjá. Hvaða rit er þetta? Hvaðan kemur það? Hver ritaði ef vitað er?

Nokkrar heimildir og lesefni:
  • Einar Már Jónsson, 1990, "Staða Konungsskuggsjár í vestrænum miðaldabókmenntum", Gripla, VII, 323-354.
  • Einar Már Jónsson, 1991, "Efnisskipan í kaupmannabálki Konungsskuggsjár", Skírnir, 165 (haust), 275-301.
  • Finnur Jónsson, (udg.), 1920, Konungs Skuggsjá: Speculum Regale, udgivet efter håndskrifterne. Kjøbenhavn: Det Kongelige Nordiske Oldskriftselskab.
  • Geelmuyden, H., 1920, Om stedet for Kongespejlets forfattelse. Hjá Finni Jónssyni, Indledning, 101-106.
  • Halfdan Einersen [Hálfdan Einarsson], (udg.), 1768, Det kongelige Speil: (Kongs-skugg-sio utlögd a daunsku og latinu) med Dansk og Latinsk Oversættelse, samt nogle Anmærkninger, Register og Forberedelser; Speculum regale: cum interpretatione Danica et Latina, Variis Lectionibus, Notis &c. Sorøe: [án útg.], Forberedelse eftir J. Erichsen [Jón Eiríksson].
  • Holm-Olsen, Ludvig, (utg.), 1983. Konungs Skuggsjá. Oslo: Norsk Historisk Kjeldeskrift-institutt, (Norrøne texter nr. 1), 2. reviderte opplag. [Textafræðileg grunnútgáfa].
  • Holm-Olsen, Ludvig, (ed.), 1987. The King´s Mirror: AM 243 a fol, Copenhagen: Rosenkilde and Bagger, [Early Icelandic Manuscripts in Facsimile, XVII]. [Handrit a ljósprentað].
  • Keyser, Rudolph, Peter Andreas Munch og Carl Rikard Unger, 1848, Konge-Speilet = Speculum regale = Konungs-skuggsjá: et philosophisk-didaktisk skrift, forfattet i Norge mod Slutningen af det tolfte aarhundrede: tilligemed et samtidigt skrift om den norske kirkes stilling til staten, Christiania: Det akademiske Collegium ved det kongelige norske Frederiks-Universitet.
  • Magnús Már Lárusson, (bjó til pr.). 1955. Konungs Skuggsjá: Speculum Regale. Reykjavík: Leiftur.
  • Schnall, Jens Eike, 2000. Didaktische Absichten und Vermittlungsstrategien im altnorwegischen "Königsspiegel" (Konungs skuggsjá). Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht.
  • [Seip, Didrik Arup, og Ludvig Holm-Olsen], (utg.), 1947, Konungs Skuggsjá: Speculum Regale, Oslo: Universitetet i Oslo, [Festgave til H. M. Kong Haakon VII på hans 75-årsdag 3. august 1947. — Faksimile]. [Handrit bα ljósprentað í lit].

Til er ensk þýðing á verkinu, bæði á prenti og á vefnum, en því miður er hún að okkar mati ekki áreiðanleg.

Myndir:

Höfundar

Þorsteinn Vilhjálmsson

prófessor emeritus, ritstjóri Vísindavefsins 2000-2010 og ritstjóri Evrópuvefsins 2011

Jón Gunnar Þorsteinsson

bókmenntafræðingur og ritstjóri Vísindavefsins

Útgáfudagur

7.12.2007

Spyrjandi

Þorsteinn Páll Leifsson

Tilvísun

Þorsteinn Vilhjálmsson og Jón Gunnar Þorsteinsson. „Hvers konar rit er Konungsskuggsjá?“ Vísindavefurinn, 7. desember 2007, sótt 14. nóvember 2024, https://visindavefur.is/svar.php?id=6949.

Þorsteinn Vilhjálmsson og Jón Gunnar Þorsteinsson. (2007, 7. desember). Hvers konar rit er Konungsskuggsjá? Vísindavefurinn. https://visindavefur.is/svar.php?id=6949

Þorsteinn Vilhjálmsson og Jón Gunnar Þorsteinsson. „Hvers konar rit er Konungsskuggsjá?“ Vísindavefurinn. 7. des. 2007. Vefsíða. 14. nóv. 2024. <https://visindavefur.is/svar.php?id=6949>.

Chicago | APA | MLA

Senda grein til vinar

=

Hvers konar rit er Konungsskuggsjá?
Konungsskuggsjá er norskt rit frá árunum 1250-1260 eða svo. Það er varðveitt í íslenskum og norskum handritum en höfundur þess er ekki kunnur.

Lengi vel var talið að Konungsskuggsjá tilheyrði svokallaðri Fürstenspiegel-bókmenntagrein en fræðimaðurinn Einar Már Jónsson sýndi fram á að það stæðist ekki. Fürstenspiegel-verkin urðu ekki að fastmótaðri hefð fyrr en eftir að Konungsskuggsjá var skrifuð og þess vegna er það tímaskekkja að kenna hana við þá bókmenntategund.

Titill Konungsskuggsjár kemur fyrir í formála verkins, fyrst á latínu sem Speculum regale (Konunglegur spegill) en ekki Speculum Regis (Spegill konungs). Seinni latneska orðmyndin væri í betra samræmi við norræna titilinn Konungsskuggsjá sem kemur fyrir nokkrum línum seinna í textanum. Líklega er latneski titillinn fenginn með hliðsjón af kunnum miðaldaritum eins og Speculum universale eftir franska klerkinn Radulphus Arden frá lokum 12. aldar og Speculum maius frá miðri 13. öld eftir Vincent frá Beauvais, en það mikla rit skiptist í Speculum naturale, Speculum doctrinale og Speculum historiale. Þessi rit fjalla að vísu ekkert um konunga en líklega hefur höfundur Konungsskuggsjár samt þekkt eitthvað til þeirra.


Mynd 1: Síða 37 úr handritinu AM 243 bα. Textinn á síðunni fjallar um rostunga og um Grænland. Smelltu til að skoða stærra eintak af myndinni.

Efni Konungsskuggsjár er sett fram í samræðum föður og sonar. Ritið skiptist í þrjá hluta. Í þeim fyrsta eru ráðleggingar til kaupmanna, í öðrum til hirðmanna og í þeim þriðja til konunga. Uppbygging verksins mótast af þeirri fyrirætlan sonarins að verða kaupmaður og síðar meir hirðmaður. Sá sem vill verða góður hirðmaður þarf vitaskuld einnig að þekkja hlutverk konunga.

Í formála verksins eru vísbendingar um að einnig hafi átt að vera í því ráðleggingar til klerka og bænda, en telja má víst að ekki hafi orðið af því.

Í þættinum um kaupmenn er meðal annars sagt frá sjávarföllum, sólargangi og tunglinu og af hverju land sé misheitt. Faðirinn gagnrýnir þá sem efast um furður og undur sem þeir hafa ekki litið með eigin augun. Sagt er frá undrum Írlands og dýrlingum þar, hafinu umhverfis Ísland, hvölum, eldvirkni á Íslandi og tengslum þess við helvíti. Einnig segir frá Grænlandshafi, Grænlandi, frá fimm hitabeltum jarðar og legu Grænlands í þeim. Í lok kaupmannaþáttar er greint frá siglingum og vindum. Töluvert er fjallað um stjörnufræði í þessum hluta verksins.

Í kaflanum um hirðmenn er lýst þeim kröfum sem gera þarf til hirðmanna, ávinningnum sem þeir hafa af starfi sínu, mismunandi flokkum hirðmanna og svo framvegis. Þá er farið yfir það hvernig hirðmenn skuli haga sér í návist konungs, um vopnaburð og stríðsbúnað, kurteisi og góða hirðsiði. Heilræði föðurins eru sett fram með hversdagslegri og jarðbundinni einlægni.

Í konungskaflanum er auk annars fjallað um skyldur konunga og sagt frá hófsemi í meðferð réttlætisins og hún útskýrð með sögum úr Biblíunni. Þar er einnig greint frá sérstakri bæn konunga og farið með ræðu um viskuna. Þá snýr höfundurinn sér aftur að réttlætinu og ræðir hvenær konungur eigi að vera strangur og hvenær umburðarlyndur, hvenær hann eigi að standa við loforð sín og hvenær ekki. Um allt þetta vísar hann meðal annars til frásagna Gamla testamentisins af Salómon, Sál og Davíð. Í lok konungskaflans er greint frá því að konungurinn lúti Guði einum og sagt frá tengslum konungs við kirkju og biskup. Þetta var töluvert deiluefni í Noregi á síðari hluta tólftu aldar og á þrettándu öld. Höfundur Konungsskuggsjár lætur berlega í ljós að hann stendur með konungsvaldinu í þeirri deilu.

Konungsskuggsjá er varðveitt í mörgum handritum. Flest þeirra eru íslensk og gerð um 1500 eða síðar. Þau eru afar misjöfn að gæðum. Að því er varðar efnisröðun og slíkt falla handritin í tvo flokka sem hafa verið kallaðir A og B.


Mynd 2: Síða 47 úr handritinu AM 243 a fol. Textinn á síðunni fjallar um vopnaburð. Smelltu til að skoða stærra eintak af myndinni.

Mikilvægasta handritið í flokki B hefur táknið AM 243 bα fol. og er oft kallað aðalhandrit bókarinnar. Það er skrifað í Noregi og ber þess merki í málfari og stafsetningu, enda voru norska og íslenska farin að skiljast að þegar það var skrifað kringum 1275. Rithöndin er skýr og það er skreytt með upphafsstöfum og fyrirsögnum í litum. Það náði upphaflega yfir allan texta Konungsskuggsjár og var þá 86 blöð en nú vantar í það 18 blöð. Mynd 1 sýnir síðu úr þessu handriti.

Mikilvægasta handritið í flokki A er íslenskt og hefur táknið AM 243 a fol. Það er á skinni og er talið vera frá 15. öld, trúlega frá þriðja fjórðungi aldarinnar. Það var gefið út ljósprentað í Kaupmannahöfn árið 1987. Texti þess virðist almennt áreiðanlegur og til dæmis sýnir það bestu útgáfuna af mikilvægasta kaflanum um stjörnufræði, en hann vantar í bα. Hins vegar er það gert af vanefnum og er því ekki augnayndi á borð við norska “aðalhandritið”, samanber mynd 2.

Konungs skuggsjá er merkileg söguleg heimild um líf og störf, hugmyndir og viðhorf á Norðurlöndum á 13. öld. Bókin er skrifuð í yfirveguðum og jarðbundnum stíl sem vekur traust lesandans og fræðir hann um þekkingu þess tíma, hvort sem er um sjómennsku eða siglingar, hirðmennsku eða konungsvald, samskipti eða siðfræði.

Upprunalega hljóðaði spurningin svona:
Konungsskuggsjá. Hvaða rit er þetta? Hvaðan kemur það? Hver ritaði ef vitað er?

Nokkrar heimildir og lesefni:
  • Einar Már Jónsson, 1990, "Staða Konungsskuggsjár í vestrænum miðaldabókmenntum", Gripla, VII, 323-354.
  • Einar Már Jónsson, 1991, "Efnisskipan í kaupmannabálki Konungsskuggsjár", Skírnir, 165 (haust), 275-301.
  • Finnur Jónsson, (udg.), 1920, Konungs Skuggsjá: Speculum Regale, udgivet efter håndskrifterne. Kjøbenhavn: Det Kongelige Nordiske Oldskriftselskab.
  • Geelmuyden, H., 1920, Om stedet for Kongespejlets forfattelse. Hjá Finni Jónssyni, Indledning, 101-106.
  • Halfdan Einersen [Hálfdan Einarsson], (udg.), 1768, Det kongelige Speil: (Kongs-skugg-sio utlögd a daunsku og latinu) med Dansk og Latinsk Oversættelse, samt nogle Anmærkninger, Register og Forberedelser; Speculum regale: cum interpretatione Danica et Latina, Variis Lectionibus, Notis &c. Sorøe: [án útg.], Forberedelse eftir J. Erichsen [Jón Eiríksson].
  • Holm-Olsen, Ludvig, (utg.), 1983. Konungs Skuggsjá. Oslo: Norsk Historisk Kjeldeskrift-institutt, (Norrøne texter nr. 1), 2. reviderte opplag. [Textafræðileg grunnútgáfa].
  • Holm-Olsen, Ludvig, (ed.), 1987. The King´s Mirror: AM 243 a fol, Copenhagen: Rosenkilde and Bagger, [Early Icelandic Manuscripts in Facsimile, XVII]. [Handrit a ljósprentað].
  • Keyser, Rudolph, Peter Andreas Munch og Carl Rikard Unger, 1848, Konge-Speilet = Speculum regale = Konungs-skuggsjá: et philosophisk-didaktisk skrift, forfattet i Norge mod Slutningen af det tolfte aarhundrede: tilligemed et samtidigt skrift om den norske kirkes stilling til staten, Christiania: Det akademiske Collegium ved det kongelige norske Frederiks-Universitet.
  • Magnús Már Lárusson, (bjó til pr.). 1955. Konungs Skuggsjá: Speculum Regale. Reykjavík: Leiftur.
  • Schnall, Jens Eike, 2000. Didaktische Absichten und Vermittlungsstrategien im altnorwegischen "Königsspiegel" (Konungs skuggsjá). Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht.
  • [Seip, Didrik Arup, og Ludvig Holm-Olsen], (utg.), 1947, Konungs Skuggsjá: Speculum Regale, Oslo: Universitetet i Oslo, [Festgave til H. M. Kong Haakon VII på hans 75-årsdag 3. august 1947. — Faksimile]. [Handrit bα ljósprentað í lit].

Til er ensk þýðing á verkinu, bæði á prenti og á vefnum, en því miður er hún að okkar mati ekki áreiðanleg.

Myndir:...