Sólin Sólin Rís 02:59 • sest 23:58 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 26:56 • Sest 00:00 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 07:37 • Síðdegis: 19:56 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 01:39 • Síðdegis: 13:38 í Reykjavík
Sólin Sólin Rís 02:59 • sest 23:58 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 26:56 • Sest 00:00 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 07:37 • Síðdegis: 19:56 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 01:39 • Síðdegis: 13:38 í Reykjavík
LeiðbeiningarTil baka

Sendu inn spurningu

Hér getur þú sent okkur nýjar spurningar um vísindaleg efni.

Hafðu spurninguna stutta og hnitmiðaða og sendu aðeins eina í einu. Einlægar og vandaðar spurningar um mikilvæg efni eru líklegastar til að kalla fram vönduð og greið svör. Ekki er víst að tími vinnist til að svara öllum spurningum.

Persónulegar upplýsingar um spyrjendur eru eingöngu notaðar í starfsemi vefsins, til dæmis til að svör verði við hæfi spyrjenda. Spurningum er ekki sinnt ef spyrjandi villir á sér heimildir eða segir ekki nægileg deili á sér.

Spurningum sem eru ekki á verksviði vefsins er eytt.

Að öðru leyti er hægt að spyrja Vísindavefinn um allt milli himins og jarðar!

=
Forsíða Náttúruvísindi og verkfræði Eðlisfræði: í daglegu lífi Eru guðstrú og vísindahyggja með öllu ósamrýmanleg?

Flokkun:

10.6.2025
Náttúruvísindi og verkfræði Eðlisfræði: í daglegu lífi
Hugvísindi Trúarbrögð

Eru guðstrú og vísindahyggja með öllu ósamrýmanleg?

Ágúst Kvaran

Stutta svar höfundar er nei, það er guðstrú og vísindahyggja eru ekki með öllu ósamrýmanleg. Svar við spurningunni er þó umdeilanlegt og hlýtur að vera háð reynsluheimi og jafnvel trú eða trúleysi þess sem svarar. Í því tilliti er rétt að taka fram að umrætt svar er frá raunvísindamanni á sviði efna- og eðlisfræði, úr fjölskyldu kristinna. Nánara svar fylgir hér á eftir.

Guðstrú vísar til trúar á tilvist skapara alheimsins. Skaparinn getur verið einn eða fleiri guðir. Náttúra og mannkyn jarðarinnar er hluti alheimsins. Skaparinn setur alheiminum lögmál sem hann lýtur. Viðkomandi guð eða guðir eru gjarnan persónugerðir og trúin á þá hefur áhrif á líferni hinna trúuðu. Nánari skilgreiningar eru háðar því hvaða trúarbrögð um ræðir.[1] Það er í eðli trúarinnar að ekki er gerð krafa um sönnun fyrir tilvist viðkomandi skapara.

Vísindahyggja er viðhorf sem leggur áherslu á að skilningur á heiminum og þar af leiðandi á náttúru og mannkyni jarðarinnar, eigi að samrýmast „vísindalegum aðferðum“. Þessar aðferðir fela í sér að settar eru fram vísindakenningar og tilgátur um hin ýmsu fyrirbæri alheimsins. Kenningarnar og tilgáturnar öðlast trúverðugleika með tilraunum, athugunum og röksemdafærslum.

Ljóst er að bæði trú og vísindi fela í sér leit að skýringum á tilvist alheimsins og tilveru mannsins á jörðinni, nokkuð sem manneskjunni hefur ætíð verið hugleikið. Við fyrstu sýn kann að virðast, einkum þegar tekið er tillit til mismunandi áherslna um staðfestingar eða sannanir, að fátt sé samrýmanlegt með þessu tvennu, en ekki er allt sem sýnist.

Mynd 1. Í trúarbrögðum til forna gripu menn gjarnan til skýringa á ýmsum náttúrufyrirbærum í samræmi við þágildandi þekkingarstig eða eigin reynsluheim. Þannig útskýrðu Ásatrúarmenn til dæmis eldingar á himnum á þann hátt að þær væru afleiðingar þess að guðinn Þór væri að beita hamrinum Mjölni.

Í reynd taka bæði trú og vísindi breytingum í tímans rás, samfara breyttum tíðaranda og þekkingarstigi. Þannig er ljóst að ýmsar skýringar á náttúrufyrirbærum og tilurð alheimsins, samkvæmt frumritum, munnmælasögum eða upphafshugmyndum trúarbragða, mótast af þágildandi þekkingarstigi og ríkjandi sýn manna á heiminn og náttúruna (mynd 1). Segja má að þær séu barn síns tíma.[2][3]

Á sama tíma hefur vísindaþekking tekið stórstígum framförum og breytt þekkingu sem og skilningi manna á eðli alheimsins (mynd 2)[4] og mannsins. Þessi þekking hefur einnig mótað afstöðu vísindamanna til flestra mála, einnig afstöðu þeirrar til trúarinnar.[5][6] Þannig er trúarafstaða og vísindaþekking samtvinnuð og að því leyti samrýmanleg að einhverju marki.

Mynd 2. Örbylgjukliður er geislun sem mælst hefur á himinhvelfingunni. Hún er ein sterkasta vísbending um sannleiksgildi kenningarinnar um tilurð alheimsins, eins og við þekkjum hann í dag, út frá Miklahvelli (e. Big bang).

Auk þess eru túlkanir, hvort heldur um er að ræða innan trúarbragða eða vísinda margbreytilegar, háðar einstaklingum og samfélagshópum. Þannig mótast guðstrú allt frá því að texti upphaflegra trúarrita er tekinn bókstaflega (bókstafstrú) yfir í sveigjanlegri afstöðu sem tekur mið af breyttu þekkingarstigi og vísindalegum skilningi á eðli alheimsins; frá skapandi „veru“ til óræðs sköpunarmáttar. Á svipaðan hátt er túlkun vísindamanna á vísindaþekkingu ekki einhlít auk þess að vera breytileg í tímans rás. Þannig urðu til að mynda ákveðin þáttaskil í skilningi og túlkun manna á tilurð alheimsins fyrir um 100 árum með tilkomu skammtafræðinnar[7] en hún er ein af grunnstoðum nútíma vísindaheimsfræði.[8]

Mynd 3. „Mengjafræði guðstrúar og vísindahyggju“: Guðstrú og vísindahyggja eru víðfeðm hugmyndafræðileg mengi sem skarast að hluta. Þeir þættir sem ekki skarast eru ósamrýmanlegir, meðan að þeir þættir sem skarast (sniðmengi) eru samrýmanlegir.

Af ofangreindu má ljóst vera að guðstrú og vísindahyggja samanstanda bæði af samrýmanlegum og ósamrýmanlegum þáttum, háð túlkunum og afstöðu. Ef gripið er til framsetningar mengjafræðinnar[9] má líta á guðstrú og vísindahyggju sem hugmyndafræðileg mengi sem skarast að hluta, eins og sýnt er á mynd 3. Þeir hlutar mengjanna sem ekki skarast eru þá ósamrýmanlegir, en þeir hlutar sem skarast (sniðmengi) eru samrýmanlegir. Í ljósi þess hve víðfeðm svið og túlkanir innan trúar og vísinda eru, er ekki unnt að gefa tæmandi yfirlit yfir samrýmanlega og ósamrýmanlega þætti. Hér á eftir verður einungis lagt út af grunngildunum:

Mynd 4. Jesús Kristur á himnum, einkasonur Guðs, skapara himins og jarðar, samkvæmt kristinni trú. Guð er orsakavaldur þróunar alheimsins og lífsins. Hann ljáir lífi manna tilgang í líkingu við gjörðir og athafnir hans.

Kjarninn í guðstrú er trú á skapara eða sköpunarmátt af persónulegum toga, sem er orsakavaldur þróunar alheimsins og lífsins (mynd 4).[10][11] Hann ljáir atburðum og aðgerðum manna tilgang í líkingu við gjörðir og athafnir hans, alla jafna. Vísindi byggja hins vegar á sannreynanlegum tilgátum um eðli efnisheimsins og hafa gefið mynd af samsetningu alheimsins frá okkar dögum allt aftur til upphafs Miklahvells (e. Big bang) fyrir um 13,8 milljörðum ára.[12][13] Þau kveða á um að alheimurinn samanstandi af orku á mismunandi formum, þar með talið efnisheiminum. Orkan og efnið geta ennfremur tekið á sig form lífs ef aðstæður leyfa (mynd 5).[14][15]

Mynd 5. Geimský. Skýið samanstendur af efni á gaskenndu formi og efnisögnum á föstu formi. Í slíkum geimskýjum geta skapast kjöraðstæður fyrir myndun lífrænna efna, sem er ein meginforsenda myndunar lífs í alheimi.

Vísindin hafa þó ekki einhlítt svar við því hvert upphaf alheimsins er eða hvort til séu fjölheimar.[16] Á meðan svo er er ekki hægt að útiloka að sköpunarmátturinn sem að baki honum býr sé samrýmanlegur hugmyndum trúaðra um skapara. Rétt er þó að taka fram að efasemda um þetta gætir meðal ýmissa vísindamanna á sviði nútíma heimsfræði.[17]

Tilvísanir:
  1. ^ Religion. (2025, 1. júní). Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Religion
  2. ^ Weaver, D. (2023, 5. ágúst). God in Nature. Interface. https://www.donweaver.org/god-in-nature-2/
  3. ^ Natural Phenomena Explained in Norse mythology. (2019, 14. febrúar). BaviPower.com. https://bavipower.com/blogs/bavipower-viking-blog/natural-phenomena-explained-in-norse-myth
  4. ^ Cosmic microwave background. (2025, 2. júní). Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Cosmic_microwave_background
  5. ^ Þorsteinn Vilhjálmsson. (1986). Heimsmynd á hverfanda hveli, I & II. Mál og menning.
  6. ^ Hawking, S. (2018). Brief answers to the big questions. John Murray.
  7. ^ International Year of Quantum Science and Technology. https://quantum2025.org/
  8. ^ Cosmology. (2025, 22. maí). Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Cosmology
  9. ^ Mengjafræði. (2024, 25. júní). Wikipedia https://is.wikipedia.org/wiki/Mengjafræði
  10. ^ Gunnar Jóhannesson. (2018, 6. febrúar). Topp fimm ástæður fyrir því að trúa á tilvist Guðs! Heimildin. https://heimildin.is/grein/6198/topp-fimm-astaedur-fyrir-thvi-ad-trua-tilvist-guds/
  11. ^ Gunnar Jóhannesson. (2018, 20. febrúar). Topp fimm ástæður fyrir því að trúa á tilvist Guðs! Nokkrum athugasemdum svarað. Heimildin. https://heimildin.is/grein/6267/
  12. ^ Ottó Elíasson. (2013, 1. febrúar). Hvernig verða frumeindir til? Vísindavefurinn. https://visindavefur.is/svar.php?id=49299
  13. ^ Ágúst Kvaran. (2024, 13. desember). Hvernig varð allt efnið í alheiminum til? Vísindavefurinn. https://visindavefur.is/svar.php?id=87319
  14. ^ Ágúst Kvaran. (2025, 7. janúar). Varð allt efnið í alheiminum til samstundis í Miklahvelli? Vísindavefurinn. https://visindavefur.is/svar.php?id=87386
  15. ^ Ágúst Kvaran. (2024, 13. febrúar). Finnast lífræn efnasambönd annars staðar en á jörðinni? Vísindavefurinn. https://visindavefur.is/svar.php?id=23345
  16. ^ Many-worlds interpretation. (2025, 1. júní). Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Many-worlds_interpretation
  17. ^ Hawking, S. (2018). Brief answers to the big questions. John Murray.

Myndir:

Höfundur þakkar Pálínu S. Sigurðardóttur, guðfræðinema fyrir yfirlestur og ábendingar.

Höfundur

Ágúst Kvaran

Ágúst Kvaran

prófessor emeritus í eðlisefnafræði við HÍ

Útgáfudagur

10.6.2025

Spyrjandi

Örn

Efnisorð

Tilvísun

Ágúst Kvaran. „Eru guðstrú og vísindahyggja með öllu ósamrýmanleg?“ Vísindavefurinn, 10. júní 2025, sótt 13. júní 2025, https://visindavefur.is/svar.php?id=86788.

Ágúst Kvaran. (2025, 10. júní). Eru guðstrú og vísindahyggja með öllu ósamrýmanleg? Vísindavefurinn. https://visindavefur.is/svar.php?id=86788

Ágúst Kvaran. „Eru guðstrú og vísindahyggja með öllu ósamrýmanleg?“ Vísindavefurinn. 10. jún. 2025. Vefsíða. 13. jún. 2025. <https://visindavefur.is/svar.php?id=86788>.

Chicago | APA | MLA

Tengd svör

Skoða öll nýjustu svörin

Þessi síða notar vafrakökur Nánari upplýsingar

Ég samþykki

Senda grein til vinar

=

Eru guðstrú og vísindahyggja með öllu ósamrýmanleg?
Stutta svar höfundar er nei, það er guðstrú og vísindahyggja eru ekki með öllu ósamrýmanleg. Svar við spurningunni er þó umdeilanlegt og hlýtur að vera háð reynsluheimi og jafnvel trú eða trúleysi þess sem svarar. Í því tilliti er rétt að taka fram að umrætt svar er frá raunvísindamanni á sviði efna- og eðlisfræði, úr fjölskyldu kristinna. Nánara svar fylgir hér á eftir.

Guðstrú vísar til trúar á tilvist skapara alheimsins. Skaparinn getur verið einn eða fleiri guðir. Náttúra og mannkyn jarðarinnar er hluti alheimsins. Skaparinn setur alheiminum lögmál sem hann lýtur. Viðkomandi guð eða guðir eru gjarnan persónugerðir og trúin á þá hefur áhrif á líferni hinna trúuðu. Nánari skilgreiningar eru háðar því hvaða trúarbrögð um ræðir.[1] Það er í eðli trúarinnar að ekki er gerð krafa um sönnun fyrir tilvist viðkomandi skapara.

Vísindahyggja er viðhorf sem leggur áherslu á að skilningur á heiminum og þar af leiðandi á náttúru og mannkyni jarðarinnar, eigi að samrýmast „vísindalegum aðferðum“. Þessar aðferðir fela í sér að settar eru fram vísindakenningar og tilgátur um hin ýmsu fyrirbæri alheimsins. Kenningarnar og tilgáturnar öðlast trúverðugleika með tilraunum, athugunum og röksemdafærslum.

Ljóst er að bæði trú og vísindi fela í sér leit að skýringum á tilvist alheimsins og tilveru mannsins á jörðinni, nokkuð sem manneskjunni hefur ætíð verið hugleikið. Við fyrstu sýn kann að virðast, einkum þegar tekið er tillit til mismunandi áherslna um staðfestingar eða sannanir, að fátt sé samrýmanlegt með þessu tvennu, en ekki er allt sem sýnist.

Mynd 1. Í trúarbrögðum til forna gripu menn gjarnan til skýringa á ýmsum náttúrufyrirbærum í samræmi við þágildandi þekkingarstig eða eigin reynsluheim. Þannig útskýrðu Ásatrúarmenn til dæmis eldingar á himnum á þann hátt að þær væru afleiðingar þess að guðinn Þór væri að beita hamrinum Mjölni.

Í reynd taka bæði trú og vísindi breytingum í tímans rás, samfara breyttum tíðaranda og þekkingarstigi. Þannig er ljóst að ýmsar skýringar á náttúrufyrirbærum og tilurð alheimsins, samkvæmt frumritum, munnmælasögum eða upphafshugmyndum trúarbragða, mótast af þágildandi þekkingarstigi og ríkjandi sýn manna á heiminn og náttúruna (mynd 1). Segja má að þær séu barn síns tíma.[2][3]

Á sama tíma hefur vísindaþekking tekið stórstígum framförum og breytt þekkingu sem og skilningi manna á eðli alheimsins (mynd 2)[4] og mannsins. Þessi þekking hefur einnig mótað afstöðu vísindamanna til flestra mála, einnig afstöðu þeirrar til trúarinnar.[5][6] Þannig er trúarafstaða og vísindaþekking samtvinnuð og að því leyti samrýmanleg að einhverju marki.

Mynd 2. Örbylgjukliður er geislun sem mælst hefur á himinhvelfingunni. Hún er ein sterkasta vísbending um sannleiksgildi kenningarinnar um tilurð alheimsins, eins og við þekkjum hann í dag, út frá Miklahvelli (e. Big bang).

Auk þess eru túlkanir, hvort heldur um er að ræða innan trúarbragða eða vísinda margbreytilegar, háðar einstaklingum og samfélagshópum. Þannig mótast guðstrú allt frá því að texti upphaflegra trúarrita er tekinn bókstaflega (bókstafstrú) yfir í sveigjanlegri afstöðu sem tekur mið af breyttu þekkingarstigi og vísindalegum skilningi á eðli alheimsins; frá skapandi „veru“ til óræðs sköpunarmáttar. Á svipaðan hátt er túlkun vísindamanna á vísindaþekkingu ekki einhlít auk þess að vera breytileg í tímans rás. Þannig urðu til að mynda ákveðin þáttaskil í skilningi og túlkun manna á tilurð alheimsins fyrir um 100 árum með tilkomu skammtafræðinnar[7] en hún er ein af grunnstoðum nútíma vísindaheimsfræði.[8]

Mynd 3. „Mengjafræði guðstrúar og vísindahyggju“: Guðstrú og vísindahyggja eru víðfeðm hugmyndafræðileg mengi sem skarast að hluta. Þeir þættir sem ekki skarast eru ósamrýmanlegir, meðan að þeir þættir sem skarast (sniðmengi) eru samrýmanlegir.

Af ofangreindu má ljóst vera að guðstrú og vísindahyggja samanstanda bæði af samrýmanlegum og ósamrýmanlegum þáttum, háð túlkunum og afstöðu. Ef gripið er til framsetningar mengjafræðinnar[9] má líta á guðstrú og vísindahyggju sem hugmyndafræðileg mengi sem skarast að hluta, eins og sýnt er á mynd 3. Þeir hlutar mengjanna sem ekki skarast eru þá ósamrýmanlegir, en þeir hlutar sem skarast (sniðmengi) eru samrýmanlegir. Í ljósi þess hve víðfeðm svið og túlkanir innan trúar og vísinda eru, er ekki unnt að gefa tæmandi yfirlit yfir samrýmanlega og ósamrýmanlega þætti. Hér á eftir verður einungis lagt út af grunngildunum:

Mynd 4. Jesús Kristur á himnum, einkasonur Guðs, skapara himins og jarðar, samkvæmt kristinni trú. Guð er orsakavaldur þróunar alheimsins og lífsins. Hann ljáir lífi manna tilgang í líkingu við gjörðir og athafnir hans.

Kjarninn í guðstrú er trú á skapara eða sköpunarmátt af persónulegum toga, sem er orsakavaldur þróunar alheimsins og lífsins (mynd 4).[10][11] Hann ljáir atburðum og aðgerðum manna tilgang í líkingu við gjörðir og athafnir hans, alla jafna. Vísindi byggja hins vegar á sannreynanlegum tilgátum um eðli efnisheimsins og hafa gefið mynd af samsetningu alheimsins frá okkar dögum allt aftur til upphafs Miklahvells (e. Big bang) fyrir um 13,8 milljörðum ára.[12][13] Þau kveða á um að alheimurinn samanstandi af orku á mismunandi formum, þar með talið efnisheiminum. Orkan og efnið geta ennfremur tekið á sig form lífs ef aðstæður leyfa (mynd 5).[14][15]

Mynd 5. Geimský. Skýið samanstendur af efni á gaskenndu formi og efnisögnum á föstu formi. Í slíkum geimskýjum geta skapast kjöraðstæður fyrir myndun lífrænna efna, sem er ein meginforsenda myndunar lífs í alheimi.

Vísindin hafa þó ekki einhlítt svar við því hvert upphaf alheimsins er eða hvort til séu fjölheimar.[16] Á meðan svo er er ekki hægt að útiloka að sköpunarmátturinn sem að baki honum býr sé samrýmanlegur hugmyndum trúaðra um skapara. Rétt er þó að taka fram að efasemda um þetta gætir meðal ýmissa vísindamanna á sviði nútíma heimsfræði.[17]

Tilvísanir:
  1. ^ Religion. (2025, 1. júní). Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Religion
  2. ^ Weaver, D. (2023, 5. ágúst). God in Nature. Interface. https://www.donweaver.org/god-in-nature-2/
  3. ^ Natural Phenomena Explained in Norse mythology. (2019, 14. febrúar). BaviPower.com. https://bavipower.com/blogs/bavipower-viking-blog/natural-phenomena-explained-in-norse-myth
  4. ^ Cosmic microwave background. (2025, 2. júní). Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Cosmic_microwave_background
  5. ^ Þorsteinn Vilhjálmsson. (1986). Heimsmynd á hverfanda hveli, I & II. Mál og menning.
  6. ^ Hawking, S. (2018). Brief answers to the big questions. John Murray.
  7. ^ International Year of Quantum Science and Technology. https://quantum2025.org/
  8. ^ Cosmology. (2025, 22. maí). Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Cosmology
  9. ^ Mengjafræði. (2024, 25. júní). Wikipedia https://is.wikipedia.org/wiki/Mengjafræði
  10. ^ Gunnar Jóhannesson. (2018, 6. febrúar). Topp fimm ástæður fyrir því að trúa á tilvist Guðs! Heimildin. https://heimildin.is/grein/6198/topp-fimm-astaedur-fyrir-thvi-ad-trua-tilvist-guds/
  11. ^ Gunnar Jóhannesson. (2018, 20. febrúar). Topp fimm ástæður fyrir því að trúa á tilvist Guðs! Nokkrum athugasemdum svarað. Heimildin. https://heimildin.is/grein/6267/
  12. ^ Ottó Elíasson. (2013, 1. febrúar). Hvernig verða frumeindir til? Vísindavefurinn. https://visindavefur.is/svar.php?id=49299
  13. ^ Ágúst Kvaran. (2024, 13. desember). Hvernig varð allt efnið í alheiminum til? Vísindavefurinn. https://visindavefur.is/svar.php?id=87319
  14. ^ Ágúst Kvaran. (2025, 7. janúar). Varð allt efnið í alheiminum til samstundis í Miklahvelli? Vísindavefurinn. https://visindavefur.is/svar.php?id=87386
  15. ^ Ágúst Kvaran. (2024, 13. febrúar). Finnast lífræn efnasambönd annars staðar en á jörðinni? Vísindavefurinn. https://visindavefur.is/svar.php?id=23345
  16. ^ Many-worlds interpretation. (2025, 1. júní). Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Many-worlds_interpretation
  17. ^ Hawking, S. (2018). Brief answers to the big questions. John Murray.

Myndir:

Höfundur þakkar Pálínu S. Sigurðardóttur, guðfræðinema fyrir yfirlestur og ábendingar. ...