Hvað eru mannréttindi?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hvað eru mannréttindi?
Fólk hefur lagt þrenns konar skilning í hugtakið mannréttindi.

1. Lagalegur skilningur: Réttindi sem eru skilgreind í réttindaskrám og alþjóðasamþykktum, til dæmis í Mannréttindayfirlýsingu Sameinuðu þjóðanna.
2. Pólitískur skilningur: Réttindi sem talið er æskilegt að tryggja fólki hvort sem þau eru nefnd í alþjóðasamþykktum eður ei.
3. Siðferðilegur skilningur: Réttindi sem allir menn hafa óháð staðbundnum kringumstæðum eins og samfélagsgerð eða efnahag.

Lagalegi skilningurinn á mannréttindum er einfaldastur og sá sem oftast er vísað til þegar verið er að gagnrýna stjórnvöld fyrir mannréttindabrot. En hinn lagalegi skilningur getur ekki talist greinargerð fyrir því hvað mannréttindi eru. Ef svo væri hefðu ekki verið til nein mannréttindi, og þar af leiðandi engin mannréttindabrot, fyrir tíma alþjóðasamþykktanna. Hinum lagalega skilningi, eða hinu lagalega mannréttindahugtaki, er því fremur ætlað að taka af tvímæli sem óhjákvæmilega vakna þegar hinn pólitíski eða siðferðilegi skilningur er lagður til grundvallar.

Ein hugmynd manna um mannréttindi er að þau séu óháð stund og stað, til dæmis óháð þeirri samfélagsgerð eða þeim efnahag sem fólk býr við. Hinn siðferðilegi skilningur á mannréttindahugtakinu samrýmist ágætlega þessari hugmynd. En ef við einskorðum okkur við þennan skilning verður niðurstaðan sú að einungis örfá réttindi séu réttnefnd mannréttindi. Ef til vill stæðu ekki eftir nema þau réttindi sem nefnd eru í þriðju grein Mannréttindayfirlýsingar Sameinuðu þjóðanna: rétturinn til lífs, frelsis og mannhelgi.

En oftast eru fleiri réttindi talin til mannréttinda en einungis rétturinn til lífs, frelsis og mannhelgi. Í mannréttindakafla íslensku stjórnarskrárinnar er til dæmis kveðið á um rétt manna til að stofna félög:

74. gr. Rétt eiga menn á að stofna félög í sérhverjum löglegum tilgangi, þar með talin stjórnmálafélög og stéttarfélög, án þess að sækja um leyfi til þess.

En þótt þessi réttur sé talinn til mannréttinda, eins og mörg önnur réttindi sem teljast mannréttindi samkvæmt hinum pólitíska skilningi á mannréttindahugtakinu, er þetta ekki réttur sem allir menn hafa óháð kringumstæðum. Að mönnum skyldi ekki tryggður þessi réttur á tíma íslenska þjóðveldisins var til að mynda ekki brot á mannréttindum.

En hvaða skilning eigum við þá að leggja í mannréttindahugtakið? Við gerum gjarnan ráð fyrir að mannréttindi séu algild, en á hinn bóginn teljum við ýmislegt til mannréttinda sem alls ekki geta talist algild réttindi. Hér stöndum við því frammi fyrir ákveðinni togstreitu. Til að leysa úr þessari togstreitu hefur Atli Harðarson lagt til eftirfarandi skilgreiningu á mannréttindum.

Mannréttindi eru:

1. Réttur hvers manns til að vera ekki misþyrmt, rændur, kúgaður, niðurlægður eða myrtur.
2. Þau réttindi sem þarf að tryggja fólki til að þeim réttindum sem nefnd eru í lið (1) sé ekki stefnt í voða.

(“Er jafn kosningaréttur mannréttindi?” bls. 274)

Kosturinn við þessa skilgreiningu er að hún samrýmist hugmyndinni um algildi mannréttinda, þar sem í henni er ekki vísað í tiltekin réttindi sem ekki geta talist algild, en á sama tíma gerir hún ráð fyrir að það sem teljist mannréttindi geti verið breytilegt frá einu samfélagi til annars og frá einum tíma til annars.

Heimildir:

• Atli Harðarson, “Mannréttindi” og “Er jafn kosningaréttur mannréttindi?” í Vafamál: Ritgerðir um stjórnmálaheimspeki og skyld efni, Hið íslenzka bókmenntafélag 1998.

Mynd:

• Dr. Martin Luther King Jr. - Wikimedia Commons

Vefsíður um mannréttindi

Mannréttindaskrifstofa Íslands

Íslandsdeild Amnesty International...