Senda inn spurningu
Sólin Sólin Rís 05:19 • sest 21:35 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 25:18 • Sest 04:56 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 07:07 • Síðdegis: 19:24 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 01:08 • Síðdegis: 13:14 í Reykjavík
Visit the English version

Flokkun:

Hugvísindi Trúarbrögð
Hugvísindi Sagnfræði: Íslandssaga

Hvaða klaustur voru á Íslandi á miðöldum?

Inga Huld Hákonardóttir

Í kaþólskum sið voru níu klaustur starfrækt hér á landi, tvö fyrir nunnur og sjö fyrir munka. Nunnuklaustrin voru Kirkjubæjarklaustur í Skaftafellssýslu, stofnað 1186 af Þorláki helga Skálholtsbiskupi, og Reynistaðarklaustur í Skagafirði, stofnað 1295 af Jörundi Hólabiskupi og hefðarkonunni Hallberu Þorsteinsdóttur. Hallbera var abbadís þar í meira en 30 ár, en það var ein æðsta staða sem miðaldakonum gat hlotnast. Guðfræðimenntun sína gæti hún hafa hlotið í klaustrinu á Munkaþverá. Minna er vitað um Halldóru, fyrstu abbadísina á Kirkjubæ, en ef til vill hefur hún numið fræði sín í Odda á Rangárvöllum eða í Skálholti.


Klausturrústirnar á Kirkjubæ frá 15. öld (ljósm. BFE).

Fyrstu munkaklaustrin voru Þingeyraklaustur í Húnavatnssýslu, stofnað 1133, og Munkaþverárklaustur í Eyjafirði 1155, sem eins og nunnuklaustrin voru af reglu Benedikts af Núrsíu (um 480-547) sem stofnaði ekki aðeins frægt munkaklaustur heldur einnig nunnuklaustur sem systir hans, Skólastíka, stýrði.

Hin munkaklaustrin fimm byggðu hins vegar á reglu Ágústínusar kirkjuföður (354-430) og var það fyrsta stofnað í Þykkvabæ í Álftaveri 1168, en Helgafellsklaustur við Breiðafjörð fjórum árum síðar, 1172, síðan Viðeyjarklaustur 1226, Möðruvallaklaustur 1296 og loks Skriðuklaustur á Austurlandi 1493. Þeim var öllum lokað þegar lútherstrú tók við af kaþólskum sið.


Myndin sýnir staðsetningu íslensku klaustranna og er birt með góðfúslegu leyfi höfundar hennar, Halldórs Baldurssonar.

Fyrirmyndir að klausturlífi hér á landi komu erlendis frá. Talið er líklegt að sum íslensk klaustur hafi átt sér móðurklaustur á meginlandinu, en það hefur þó ekki verið staðfest. Fátt bendir til þess að stjórnun hafi verið öðruvísi hér en ytra. Nokkur munur var þó á klaustrum eftir hvort þau tilheyrðu reglu Ágústínusar eða Benedikts.

Ágústínus kirkjufaðir var einn frægasti hugsuður síns tíma og hefur áhrifa hans gætt í kenningum kirkjunnar fram á þennan dag, til dæmis um kristið hjónaband. Mesta rit hans er De civitate Dei eða Ríki guðs, en sjálfsævisaga hans, Játningar, er ekki síður vel skrifuð (Sigurbjörn Einarsson biskup þýddi hana á íslensku). Ágústínus lýsir þar lausungarlífi sínu framan af ævinni eða þangað til hann snerist til kristni fyrir bænastað móður sinnar og gerðist eftir það mjög siðavandur. Margir af áhangendum hans sökktu sér niður í lærdómslistir, ekki síst guðfræði og kirkjurétt, og þegar háskólar tóku að eflast víða í Evrópu á síðmiðöldum fóru margir þeirra að kenna þar. Þess má geta að Marteinn Lúther var Ágústínusarmunkur áður en hann festi mótmæli gegn aflátssölu páfastóls upp á kirkjuhurðina í Wittenberg árið 1517.

Kjörorð Benediktsmunka og -nunna var að iðja og biðja. Benedikt af Núrsíu var sjálfur ekki prestur en vildi að forstöðumenn klaustra væru eins konar andlegir feður, eða mæður, í byggðarlagi sínu; þeir skyldu vera vitrir, hógværir, sveigjanlegir og vel að sér í boðorðum Guðs. Klaustur sem við hann voru kennd urðu ekki einangruð bænasetur, heldur leituðust munkar og nunnur við að laga sig að þörfum almennings með fræðslu, ræktun nytjajurta, gestrisni og lækningum. Þau báðu heitt til Maríu meyjar og annarra dýrlinga, og síðast en ekki síst var mikið skrifað í klaustrum þeirra, og mátti sumt af því vera úr heiðnum sið.

Í sögum íslensku biskupanna má greina nokkurn mun eftir því hvorri reglunni þeir tilheyrðu. Þorlákur helgi fylgdi Ágústínusi og virðist hafa verið agaður og stundum strangur, en Jón Ögmundsson og Guðmundur góði sem voru Benediktínar bjuggu yfir meiri kærleika og samúð. Allir voru þeir þó fúsir til að greiða úr hvers kyns vanda almennings, bæði lífs og liðnir, og um það hafa geymst yfir 300 jarteinasögur, sem veita okkur innsýn í lífsbaráttu löngu liðinna kynslóða í harðbýlu landi.

Frekara lesefni á Vísindavefnum:

Heimildir, frekara lesefni og mynd:

  • Grunnheimild um íslensku nunnuklaustrin er rit Önnu Sigurðardóttur: Allt hafði annan róm áður í páfadóm. Kvennasögusafn Íslands, 1988.
  • Íslenskt samfélag og Rómarkirkja. Kristni á Íslandi, II. Aðalhöf. Gunnar F. Guðmundsson, myndritstj. Guðbjörg Kristjánsdóttir, meðhöf. Ásdís Egilsdóttir og Inga Huld Hákonardóttir. Ritstj. Hjalti Hugason. Alþingi, 2000, sjá bls. 212-245 og víðar.
  • Ásdís Egilsdóttir: „Kvendýrlingar og kvenímynd trúarlegra bókmennta á Íslandi“ í greinasafninu Konur og kristsmenn: Þættir úr kristnisögu Íslands. Ritstj. Inga Huld Hákonardóttir. Háskólaútgáfan, 1996, sjá bls. 91-116.
  • Elsa E. Guðjónsson: „Með silfurbjarta nál. Um kirkjuleg útsaumsverk íslenskra kvenna í kaþólskum og lútherskum sið“ í greinasafninu Konur og kristsmenn: Þættir úr kristnisögu Íslands. Ritstj. Inga Huld Hákonardóttir. Háskólaútgáfan, 1996, sjá bls.119-162.
  • Svanhildur Óskarsdóttir: „Universal history in fourteenth-century of Iceland: Studies in AM 764 4to.“ University of London, 2000. [Óbirt doktorsritgerð]. Sjá kynningu á niðurstöðum hennar í Mediaeval Scandiavia 14 (2004), 185-194.
  • Síðast en ekki síst er Hið íslenska fornritafélag að gefa út biskupasögur miðalda í nýju og glæsilegu formi, undir stjórn færustu fræðimanna og ekki síður kvenna. Dreifingu annast Hið íslenska bókmenntafélag.
  • Mynd af rústum tók Bjarni F. Einarsson.
  • Kortið er eftir Halldór Baldursson. Sótt 5.5.2006.
  • Mynd af Ágústínusi er af Image:Tiffany Window of St Augustine - Lightner Museum.JPG. Wikipedia: The Free Encyclopedia. Sótt 5.5.2006.
  • Mynd af Benedikt er af Image:Benedict.jpg. Wikipedia: The Free Encyclopedia. Sótt 5.5.2006.

Upphaflega voru spurningarnar þessar:

  • Hvað voru mörg klaustur á Íslandi og hvernig skiptust þau á milli kynja? (Skúli)
  • Hvernig var stjórnfyrirkomulag í klaustrum á Íslandi og var það öðruvísi en annars staðar? (Skúli)
  • Hvernig var stjórnunarkerfið í íslenskum klaustrum? (Þórdís)

Höfundur

Inga Huld Hákonardóttir

sagnfræðingur

Útgáfudagur

5.5.2006

Spyrjandi

Skúli Pétursson
Þórdís Skúladóttir

Efnisorð

Tilvísun

Inga Huld Hákonardóttir. „Hvaða klaustur voru á Íslandi á miðöldum?“ Vísindavefurinn, 5. maí 2006. Sótt 25. apríl 2024. http://visindavefur.is/svar.php?id=5864.

Inga Huld Hákonardóttir. (2006, 5. maí). Hvaða klaustur voru á Íslandi á miðöldum? Vísindavefurinn. Sótt af http://visindavefur.is/svar.php?id=5864

Inga Huld Hákonardóttir. „Hvaða klaustur voru á Íslandi á miðöldum?“ Vísindavefurinn. 5. maí. 2006. Vefsíða. 25. apr. 2024. <http://visindavefur.is/svar.php?id=5864>.

Chicago | APA | MLA

Þessi síða notar vafrakökur Nánari upplýsingar

Ég samþykki
Spyrja

Sendu inn spurningu LeiðbeiningarTil baka

Hér getur þú sent okkur nýjar spurningar um vísindaleg efni.

Hafðu spurninguna stutta og hnitmiðaða og sendu aðeins eina í einu. Einlægar og vandaðar spurningar um mikilvæg efni eru líklegastar til að kalla fram vönduð og greið svör. Ekki er víst að tími vinnist til að svara öllum spurningum.

Persónulegar upplýsingar um spyrjendur eru eingöngu notaðar í starfsemi vefsins, til dæmis til að svör verði við hæfi spyrjenda. Spurningum er ekki sinnt ef spyrjandi villir á sér heimildir eða segir ekki nægileg deili á sér.

Spurningum sem eru ekki á verksviði vefsins er eytt.

Að öðru leyti er hægt að spyrja Vísindavefinn um allt milli himins og jarðar!

=

Senda grein til vinar

=

Hvaða klaustur voru á Íslandi á miðöldum?
Í kaþólskum sið voru níu klaustur starfrækt hér á landi, tvö fyrir nunnur og sjö fyrir munka. Nunnuklaustrin voru Kirkjubæjarklaustur í Skaftafellssýslu, stofnað 1186 af Þorláki helga Skálholtsbiskupi, og Reynistaðarklaustur í Skagafirði, stofnað 1295 af Jörundi Hólabiskupi og hefðarkonunni Hallberu Þorsteinsdóttur. Hallbera var abbadís þar í meira en 30 ár, en það var ein æðsta staða sem miðaldakonum gat hlotnast. Guðfræðimenntun sína gæti hún hafa hlotið í klaustrinu á Munkaþverá. Minna er vitað um Halldóru, fyrstu abbadísina á Kirkjubæ, en ef til vill hefur hún numið fræði sín í Odda á Rangárvöllum eða í Skálholti.


Klausturrústirnar á Kirkjubæ frá 15. öld (ljósm. BFE).

Fyrstu munkaklaustrin voru Þingeyraklaustur í Húnavatnssýslu, stofnað 1133, og Munkaþverárklaustur í Eyjafirði 1155, sem eins og nunnuklaustrin voru af reglu Benedikts af Núrsíu (um 480-547) sem stofnaði ekki aðeins frægt munkaklaustur heldur einnig nunnuklaustur sem systir hans, Skólastíka, stýrði.

Hin munkaklaustrin fimm byggðu hins vegar á reglu Ágústínusar kirkjuföður (354-430) og var það fyrsta stofnað í Þykkvabæ í Álftaveri 1168, en Helgafellsklaustur við Breiðafjörð fjórum árum síðar, 1172, síðan Viðeyjarklaustur 1226, Möðruvallaklaustur 1296 og loks Skriðuklaustur á Austurlandi 1493. Þeim var öllum lokað þegar lútherstrú tók við af kaþólskum sið.


Myndin sýnir staðsetningu íslensku klaustranna og er birt með góðfúslegu leyfi höfundar hennar, Halldórs Baldurssonar.

Fyrirmyndir að klausturlífi hér á landi komu erlendis frá. Talið er líklegt að sum íslensk klaustur hafi átt sér móðurklaustur á meginlandinu, en það hefur þó ekki verið staðfest. Fátt bendir til þess að stjórnun hafi verið öðruvísi hér en ytra. Nokkur munur var þó á klaustrum eftir hvort þau tilheyrðu reglu Ágústínusar eða Benedikts.

Ágústínus kirkjufaðir var einn frægasti hugsuður síns tíma og hefur áhrifa hans gætt í kenningum kirkjunnar fram á þennan dag, til dæmis um kristið hjónaband. Mesta rit hans er De civitate Dei eða Ríki guðs, en sjálfsævisaga hans, Játningar, er ekki síður vel skrifuð (Sigurbjörn Einarsson biskup þýddi hana á íslensku). Ágústínus lýsir þar lausungarlífi sínu framan af ævinni eða þangað til hann snerist til kristni fyrir bænastað móður sinnar og gerðist eftir það mjög siðavandur. Margir af áhangendum hans sökktu sér niður í lærdómslistir, ekki síst guðfræði og kirkjurétt, og þegar háskólar tóku að eflast víða í Evrópu á síðmiðöldum fóru margir þeirra að kenna þar. Þess má geta að Marteinn Lúther var Ágústínusarmunkur áður en hann festi mótmæli gegn aflátssölu páfastóls upp á kirkjuhurðina í Wittenberg árið 1517.

Kjörorð Benediktsmunka og -nunna var að iðja og biðja. Benedikt af Núrsíu var sjálfur ekki prestur en vildi að forstöðumenn klaustra væru eins konar andlegir feður, eða mæður, í byggðarlagi sínu; þeir skyldu vera vitrir, hógværir, sveigjanlegir og vel að sér í boðorðum Guðs. Klaustur sem við hann voru kennd urðu ekki einangruð bænasetur, heldur leituðust munkar og nunnur við að laga sig að þörfum almennings með fræðslu, ræktun nytjajurta, gestrisni og lækningum. Þau báðu heitt til Maríu meyjar og annarra dýrlinga, og síðast en ekki síst var mikið skrifað í klaustrum þeirra, og mátti sumt af því vera úr heiðnum sið.

Í sögum íslensku biskupanna má greina nokkurn mun eftir því hvorri reglunni þeir tilheyrðu. Þorlákur helgi fylgdi Ágústínusi og virðist hafa verið agaður og stundum strangur, en Jón Ögmundsson og Guðmundur góði sem voru Benediktínar bjuggu yfir meiri kærleika og samúð. Allir voru þeir þó fúsir til að greiða úr hvers kyns vanda almennings, bæði lífs og liðnir, og um það hafa geymst yfir 300 jarteinasögur, sem veita okkur innsýn í lífsbaráttu löngu liðinna kynslóða í harðbýlu landi.

Frekara lesefni á Vísindavefnum:

Heimildir, frekara lesefni og mynd:

  • Grunnheimild um íslensku nunnuklaustrin er rit Önnu Sigurðardóttur: Allt hafði annan róm áður í páfadóm. Kvennasögusafn Íslands, 1988.
  • Íslenskt samfélag og Rómarkirkja. Kristni á Íslandi, II. Aðalhöf. Gunnar F. Guðmundsson, myndritstj. Guðbjörg Kristjánsdóttir, meðhöf. Ásdís Egilsdóttir og Inga Huld Hákonardóttir. Ritstj. Hjalti Hugason. Alþingi, 2000, sjá bls. 212-245 og víðar.
  • Ásdís Egilsdóttir: „Kvendýrlingar og kvenímynd trúarlegra bókmennta á Íslandi“ í greinasafninu Konur og kristsmenn: Þættir úr kristnisögu Íslands. Ritstj. Inga Huld Hákonardóttir. Háskólaútgáfan, 1996, sjá bls. 91-116.
  • Elsa E. Guðjónsson: „Með silfurbjarta nál. Um kirkjuleg útsaumsverk íslenskra kvenna í kaþólskum og lútherskum sið“ í greinasafninu Konur og kristsmenn: Þættir úr kristnisögu Íslands. Ritstj. Inga Huld Hákonardóttir. Háskólaútgáfan, 1996, sjá bls.119-162.
  • Svanhildur Óskarsdóttir: „Universal history in fourteenth-century of Iceland: Studies in AM 764 4to.“ University of London, 2000. [Óbirt doktorsritgerð]. Sjá kynningu á niðurstöðum hennar í Mediaeval Scandiavia 14 (2004), 185-194.
  • Síðast en ekki síst er Hið íslenska fornritafélag að gefa út biskupasögur miðalda í nýju og glæsilegu formi, undir stjórn færustu fræðimanna og ekki síður kvenna. Dreifingu annast Hið íslenska bókmenntafélag.
  • Mynd af rústum tók Bjarni F. Einarsson.
  • Kortið er eftir Halldór Baldursson. Sótt 5.5.2006.
  • Mynd af Ágústínusi er af Image:Tiffany Window of St Augustine - Lightner Museum.JPG. Wikipedia: The Free Encyclopedia. Sótt 5.5.2006.
  • Mynd af Benedikt er af Image:Benedict.jpg. Wikipedia: The Free Encyclopedia. Sótt 5.5.2006.

Upphaflega voru spurningarnar þessar:

  • Hvað voru mörg klaustur á Íslandi og hvernig skiptust þau á milli kynja? (Skúli)
  • Hvernig var stjórnfyrirkomulag í klaustrum á Íslandi og var það öðruvísi en annars staðar? (Skúli)
  • Hvernig var stjórnunarkerfið í íslenskum klaustrum? (Þórdís)
...