Hvað er deus ex machina?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hvað er deus ex machina?
Latneska orðasambandið deus ex machina þýðir bókstaflega 'guð úr vélinni'. Það kemur úr skáldskaparfræðum og vísar til sérstaks leiksviðsbúnaðar sem notaður var til forna, eins konar körfu sem hægt var að hala upp og niður. Grísk leikritaskáld nýttu sér 'guð úr vélinni' til að leysa úr erfiðum flækjum leikrita sinna, til dæmis með því að láta guði stíga niður til jarðar og skakka leikinn þegar allt var komið í hnút. Körfuna mátti einnig nota til að nema persónur á brott. Í leikriti gríska harmleikjaskáldsins Evripídesar (485–406 f.Kr.) um konungsdótturina Medeu er hún til að mynda numin á brott í vagni sólarinnar eftir að hafa drepið börn sín.

Skáldskaparaðferðin deus ex machina hefur frá fornu fari þótt slæleg lausn og til marks um að höfundinum hafi ekki tekist að leysa úr flækju á eðlilegan og trúverðugan hátt. Í riti sínu Um skáldskaparlistina fjallar forngríski heimspekingurinn Aristóteles um deus ex machina með þessum orðum:

Það er því ljóst, að lausn hverrar sögu verður að felast í henni sjálfri og á ekki, eins og í Medeiu, að þurfa neinnar vélar við né íhlutunar eins og i Ilíonskviðu í brottsiglingaratriðinu. En vélina er ágætt að nota til að skýra það sem er utan leiksins, annaðhvort það sem fer á undan honum og er ekki í mannlegu valdi að vita eða það sem síðar gerist og þarf að boðast og kunngerast, því við eignum guðunum þá gáfu að geta fylgzt með öllu. Í atburðarásinni má ekkert það vera sem er fjarstæðukennt, og ef það er, þá verður það að vera utan leiksins sjálfs, eins og í Oídípúsi Sófóklesar.^[1]

Þarna mælir Aristóteles sem sagt aðeins með aðferðinni til að skýra eitthvað sem er utan leiksins en ekki til þess að leysa úr atriðum sem eru eiginlegur hluti framvindunnar.

Í helgileikjum miðalda var María mey stundum notuð sem ígildi deus ex machina og þýska leikritaskáldið Bertolt Brecht beitti aðferðinni í leikritinu Túskildingsóperan (þ. Die Dreigroschenoper), en þá sem meðvitaðri parodíu.

Í nútíma skáldskap, hvort sem það eru leiksýningar, sögur, sjónvarpsþættir eða annað skáldað efni, er víða hægt að finna merki um deus ex machina. Ekki þó endilega í eiginlegri merkingu, heldur sem einfaldri aðferð til að leysa flækjur á lítt sannfærandi hátt. Deus ex machina er til að mynda oft notað í svonefndu melódrama, en það eru verk sem byggja á einfaldri persónusköpun og æsilegri atburðarás sem oftar en ekki hlýtur farsælan endi, þrátt fyrir að slíkt sé ekki endilega trúverðugt.

Tilvísun:

1. ^ Aristóteles, Um skáldskaparlistina (þýð. Kristján Árnason), Hið íslenzka bókmenntafélag, Reykjavík 1976, bls. 70.

Mynd:

• The mechanism reconstruction of the Athens theater. (Sótt 3.02.2023).

...