Sólin Sólin Rís 06:34 • sest 20:14 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 19:56 • Sest 09:26 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 07:11 • Síðdegis: 19:27 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 01:10 • Síðdegis: 13:22 í Reykjavík
Sólin Sólin Rís 06:34 • sest 20:14 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 19:56 • Sest 09:26 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 07:11 • Síðdegis: 19:27 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 01:10 • Síðdegis: 13:22 í Reykjavík
LeiðbeiningarTil baka

Sendu inn spurningu

Hér getur þú sent okkur nýjar spurningar um vísindaleg efni.

Hafðu spurninguna stutta og hnitmiðaða og sendu aðeins eina í einu. Einlægar og vandaðar spurningar um mikilvæg efni eru líklegastar til að kalla fram vönduð og greið svör. Ekki er víst að tími vinnist til að svara öllum spurningum.

Persónulegar upplýsingar um spyrjendur eru eingöngu notaðar í starfsemi vefsins, til dæmis til að svör verði við hæfi spyrjenda. Spurningum er ekki sinnt ef spyrjandi villir á sér heimildir eða segir ekki nægileg deili á sér.

Spurningum sem eru ekki á verksviði vefsins er eytt.

Að öðru leyti er hægt að spyrja Vísindavefinn um allt milli himins og jarðar!

=

Hversu gamalt er orðið lóðrétt í íslensku máli?

Guðrún Kvaran

Elstu dæmi um lýsingarorðið lóðréttur í Ritmálsskrá Orðabókar Háskólans eru úr Ritum þess Islendska Lærdóms-Lista Felags sem komu út á árunum 1781–1798:

línan ab stendr lódrétt á línunni ac

en toga þó eigi edr draga nidr lódrett, helldr á skack.

Nafnorðið lóð þekkist frá 16. öld annars vegar í merkingunni ‘fiskilína, strengur með mörgum önglum á’ en hins vegar ‘stykki úr málmi (einkum blýi) af tiltekinni þyngd (notað á vog)’ (Íslensk orðsifjabók 570–571). Ef lóð hangir neðan í línu er hún þráðbein, lóðrétt.

Annað orð sömu merkingar en heldur yngra er lóðbeinn. Í ritmálssafninu er dæmi úr riti eftir Svein Pálsson frá árinu 1800:

mældu Lómagnúp 328 fadma lódbeint.

Annað dæmi frá upphafi 19. aldar er úr ritinu Almenn landaskipunarfræði, fyrra bindi 1821:

lódbein (lódrétt) lína.

Andheiti við lóðréttur er láréttur ‘sem myndar rétt horn við lóðrétta línu sem liggur eins og yfirborð á kyrru vatni’ (Íslensk orðabók 2002: 874–875) en kvenkynsorðið merkir ‘sjór’.

Heimildir og mynd:

Höfundur

Guðrún Kvaran

prófessor

Útgáfudagur

9.9.2025

Spyrjandi

Sóley Erla Arnarsdóttir

Tilvísun

Guðrún Kvaran. „Hversu gamalt er orðið lóðrétt í íslensku máli?“ Vísindavefurinn, 9. september 2025, sótt 9. september 2025, https://visindavefur.is/svar.php?id=87773.

Guðrún Kvaran. (2025, 9. september). Hversu gamalt er orðið lóðrétt í íslensku máli? Vísindavefurinn. https://visindavefur.is/svar.php?id=87773

Guðrún Kvaran. „Hversu gamalt er orðið lóðrétt í íslensku máli?“ Vísindavefurinn. 9. sep. 2025. Vefsíða. 9. sep. 2025. <https://visindavefur.is/svar.php?id=87773>.

Chicago | APA | MLA

Senda grein til vinar

=

Hversu gamalt er orðið lóðrétt í íslensku máli?
Elstu dæmi um lýsingarorðið lóðréttur í Ritmálsskrá Orðabókar Háskólans eru úr Ritum þess Islendska Lærdóms-Lista Felags sem komu út á árunum 1781–1798:

línan ab stendr lódrétt á línunni ac

en toga þó eigi edr draga nidr lódrett, helldr á skack.

Nafnorðið lóð þekkist frá 16. öld annars vegar í merkingunni ‘fiskilína, strengur með mörgum önglum á’ en hins vegar ‘stykki úr málmi (einkum blýi) af tiltekinni þyngd (notað á vog)’ (Íslensk orðsifjabók 570–571). Ef lóð hangir neðan í línu er hún þráðbein, lóðrétt.

Annað orð sömu merkingar en heldur yngra er lóðbeinn. Í ritmálssafninu er dæmi úr riti eftir Svein Pálsson frá árinu 1800:

mældu Lómagnúp 328 fadma lódbeint.

Annað dæmi frá upphafi 19. aldar er úr ritinu Almenn landaskipunarfræði, fyrra bindi 1821:

lódbein (lódrétt) lína.

Andheiti við lóðréttur er láréttur ‘sem myndar rétt horn við lóðrétta línu sem liggur eins og yfirborð á kyrru vatni’ (Íslensk orðabók 2002: 874–875) en kvenkynsorðið merkir ‘sjór’.

Heimildir og mynd:...