Hefur glæpatíðni aukist á Íslandi undanfarin ár?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hefur glæpatíðni aukist á Íslandi undanfarin ár?
Þegar rætt er um glæpatíðni er átt við fjölda afbrota miðað við íbúafjölda, oftast mælt sem fjöldi skráðra brota á hverja 10.000 íbúa á ári. Þetta gerir okkur kleift að bera saman afbrotatölur milli ára og milli landa, og taka um leið tillit til þess að fólksfjöldi getur verið mjög ólíkur sem hefur áhrif á fjölda afbrota. Mikilvægt er að hafa í huga að tölur lögreglu um afbrot byggjast fyrst og fremst á tilkynntum eða skráðum brotum, en það gefur ekki endilega rétta mynd af raunverulegri brotatíðni. Hluti brota er aldrei tilkynntur — mismikið eftir tegundum afbrota — og hefur það sem upp á vantar verið kallað hulin brotatíðni (e. dark figure of crime). Til að fylla upp í myndina eru stundum notaðar kannanir þar sem fólk er spurt hvort það hafi orðið fyrir afbrotum síðasta árið.

Skoðum nú þróun tíðni afbrota á Íslandi frá árinu 2001 og setjum hana í samhengi. Stuðst er við opinberar tölur lögreglu um tilkynnt eða skráð afbrot miðað við 10.000 íbúa.^[1]

Heildarmyndin – hegningarlagabrot

Almenn hegningarlög^[2] ná yfir flest alvarlegri afbrot svo sem líkamsárásir, nauðganir, manndráp og þjófnaði, og gefa því grófa hugmynd um þróunina heilt yfir. Þegar litið er yfir langt tímabil, til dæmis frá árinu 2001 til 2024 sést að tíðni hegningarlagabrota lækkaði framan af, en á síðustu tíu árum eða svo hefur tíðnin verið nokkuð stöðug, það er hvorki marktæk aukning né minnkun hefur átt sér stað í heildina litið (mynd 1).

Þróun einstakra brotaflokka

Tilkynntum þjófnaðarbrotum, þar með talið innbrotum, hefur fækkað verulega frá aldamótum (mynd 2). Í kringum bankahrunið var skörp aukning á tilkynningum um innbrot en sú alda gekk tiltölulega hratt yfir og síðustu ár hefur fjöldi þeirra verið nokkuð stöðugur. Í dag eru tilkynnt að jafnaði um þrjú innbrot á dag, en til samanburðar var fjöldinn þrefalt meiri árið 2009.

Ránum hefur hins vegar fjölgað og hefur tíðnin aldrei verið hærri en árin 2023 og 2024 (mynd 3). Þessi þróun helst í hendur við aukningu ofbeldisbrota. Í almennum hegningarlögum felur rán í sér að taka af manni fjármuni eða önnur verðmæti með líkamlegu ofbeldi eða hótun.

Árlega eru framin að meðaltali um tvö manndráp á Íslandi. Þar sem tölurnar eru að jafnaði svona lágar þá geta skapast miklar sveiflur ár frá ári. Árin 2022–2024 var tíðnin óvenju há á íslenskan mælikvarða og vakti töluverða umræðu.[3]

Manndráp eru tiltölulega fá á Íslandi, en þeim hefur fjölgað síðustu ár (mynd 4). Þar sem tölurnar eru að jafnaði svona lágar þá geta skapast miklar sveiflur ár frá ári. Árin 2022–2024 var tíðnin óvenju há á íslenskan mælikvarða og vakti töluverða umræðu.^[3] Sveiflur eins og þessar þarf að setja í víðara samhengi og skoða yfir lengri tímabil. Of snemmt er að segja til um hvort fjölgunin sé vísbending um breyttan veruleika á Íslandi eða frávik í þróuninni.

Tíðni ofbeldisbrota hefur verið nokkuð stöðug frá árinu 2001. Minniháttar líkamsárásum samkvæmt 217. grein almennra hegningarlaga hefur fjölgað lítillega, en ef litið er sérstaklega á alvarlegri líkamsárásir (218. gr.), þá hefur orðið aukning í skráningu þeirra á allra síðustu árum (mynd 5).

Mikilvægt er að taka fram að árið 2015 tók lögreglan á höfuðborgarsvæðinu upp nýtt verklag við meðferð heimilisofbeldis, sem hafði í för með sér fjölgun skráðra minniháttar líkamsárása. Því er líklegra að um sé að ræða aukna eða bætta skráningu brota, en ekki raunverulega aukningu í tíðni brota.

Nauðgunum fjölgaði frá árinu 2001 fram til 2018, en síðan hefur þeim heldur fækkað (mynd 6).

Skemmdarverk (eignaspjöll) voru algeng á fyrstu árum aldarinnar en þeim fækkaði fram til ársins 2013. Síðan þá hefur tíðnin haldist nokkuð stöðug (mynd 7).

Hvað segja þolendakannanir?

Lögreglan hefur látið gera könnun árlega um langt skeið á upplifun borgaranna af afbrotum.^[4] Í grófum dráttum styðja niðurstöður þeirra kannana við þá mynd sem tölur lögreglu veita um tilkynnt afbrot og gefa til kynna að afbrotum hafi ýmist fækkað eða þau staðið í stað undanfarin ár.

Áhrif ytri þátta

Vitundarvakning og umræða um málaflokka getur haft í för með sér tímabundna eða varanlega aukningu í tíðni tilkynninga. Þá er ekki endilega gefið að á sama tíma hafi brotum raunverulega fjölgað. Kynferðisbrot er málaflokkur sem hefur frá aldamótum verið reglulega í umræðunni og #metoo-byltingin er eitt dæmi um vitundarvakningu. Ýmsir ytri þættir geta haft áhrif á þróun brotatíðni. Þar má nefna sem dæmi:

• Vitundarvakningu til dæmis vegna kynferðisbrota, meðal annars tengt #metoo-byltingunni og einstaka alvarlegum málum sem hafa vakið umræðu.
• Breytta skráningu afbrota, til dæmis í tengslum við heimilisofbeldi.
• Frumkvæði lögreglu, sem getur haft áhrif á fjölda skráðra brota, til dæmis með auknu umferðareftirliti eða aukinni áherslu tímabundið á tiltekinn brotaflokk eins og fíkniefnabrot.
• Aðsteðjandi aðstæður eins og heimsfaraldur COVID-19, sem leiddi til lokana og samkomutakmarkana – og líklega tímabundinnar fækkunar sumra tegunda brota en fjölgunar annarra. Má þar nefna að fækkun innbrota á heimili má rekja til aukinnar viðveru fólks í húsum sínum. Tíðni ofbeldis í miðborginni lækkaði, en á móti varð aukning á tíðni heimilisofbeldis.
• Þegar lagaramminn eða löggjöfin tekur breytingum, getur eitthvað sem áður var löglegt orðið ólöglegt - og telst þar með vera afbrot. Á sama tíma hefði lögleiðing öfug áhrif.
• Mannfjöldaaukning, ferðamannastraumur eða breytingar á umgjörð skemmtanalífs eru allt þættir sem geta haft áhrif á fjölda afbrota, til dæmis tímabundið eða á ákveðnum svæðum eins og miðborginni.

Niðurstaða

Á heildina hefur tíðni afbrota ekki aukist á Íslandi síðustu ár. Þvert á móti hefur flestum brotum fækkað eða tíðni þeirra haldist stöðug frá árinu 2014. Þó eru ákveðin frávik: tíðni rána, manndrápa og alvarlegra ofbeldisbrota hefur aukist á undanförnum árum. Rétt er að hafa í huga að manndráp eru tiltölulega fá á Íslandi og örlítil fjölgun getur því valdið mikilli sveiflu sem hugsanlega er aðeins frávik í þróuninni.

Tölur lögreglu um skráð afbrot gefa ekki alltaf rétta mynd af raunverulegri þróun. Til að fá rétta mynd af glæpatíðni þarf að skoða tíðni brota yfir lengri tímabil með tilliti til íbúafjölda, horfa til hulinna brota og greina hvort fjölgun sé vegna meiri tilkynninga, aukins eftirlits, eða kerfisbreytinga - frekar en raunverulegrar fjölgunar afbrota.

Tilvísanir:

1. ^ Lögreglan. Afbrot 2001-2024 og brot á íbúa - Tafla. https://www.logreglan.is/wp-content/uploads/2025/04/1.FJOLDI-BROTA-og-BROT-A-IBUA_stadfestar-tolur.xlsx
2. ^ Almenn hegningarlög nr. 19/1940.
3. ^ (Sjá: Anna Rún Frímannsdóttir. (2021, 21. júní). Ekki sláandi fjölgun manndrápa. mbl.is https://www.mbl.is/frettir/innlent/2023/06/21/ekki_slaandi_fjolgun_manndrapa/ og Lovísa Arnardóttir. (2024, 23. apríl). Tíðni mann­drápa í takt við fjölgun mann­fjölda. Vísir. https://www.visir.is/g/20242560815d/tidni-mann-drapa-i-takt-vid-fjolgun-mann-fjolda
4. ^ Lögreglan. Reynsla almennings af afbrotum og viðhorf til lögreglu (Þolendakönnun). https://www.logreglan.is/utgafa/fraedilegar-rannsoknir/reynsla-almennings-af-afbrotum-og-vidhorf-til-logreglu/

Talnaefni:

• Lögreglan. Árlegar úttektir. https://www.logreglan.is/utgafa/stadfestar-tolur/arlegar-uttektir/

Mynd:

• Forensics Investigator in Protective Suit at the Crime Scene · Free Stock Photo. (Sótt 3.06.2025).

...