Hér getur þú sent okkur nýjar spurningar um vísindaleg efni.
Hafðu spurninguna stutta og hnitmiðaða og sendu aðeins eina í einu. Einlægar og vandaðar spurningar
um mikilvæg efni eru líklegastar til að kalla fram vönduð og greið svör. Ekki er víst að tími vinnist til að
svara öllum spurningum.
Persónulegar upplýsingar um spyrjendur eru eingöngu notaðar í starfsemi vefsins, til dæmis til að
svör verði við hæfi spyrjenda. Spurningum er ekki sinnt ef spyrjandi villir á sér heimildir eða segir ekki
nægileg deili á sér.
Spurningum sem eru ekki á verksviði vefsins er eytt.
Að öðru leyti er hægt að spyrja Vísindavefinn um allt milli himins og jarðar!
Spurningin um réttlætið – hvað er réttlæti? – er eitt stærsta viðfangsefni heimspekisögunnar. Mannkynið hefur glímt við þessa spurningu frá því að siðmenningin varð til. Raunar er eðlilegt að líta svo á að siðmenning verði einmitt til þegar manneskjurnar taka að skipuleggja samfélag sitt á þann hátt að til staðar séu aðferðir og ferlar – og síðar stofnanir – sem miðast við að réttlæti nái fram að ganga.
Þannig er spurningin um réttlætið í eðli sínu samfélagsleg: þegar við spyrjum „hvað er réttlæti?“ erum við í raun að spyrja „hvað er réttlátt samfélag?“. Sem dæmi um svör við þeirri spurningu mætti nefna „samfélag þar sem öll fá það sem þeim ber“, „samfélag þar sem öll fá að þroska hæfileika sína“, „samfélag þar sem duglegustu einstaklingarnir ráða“, „samfélag þar sem allir eru jafnir“.
Í vestrænni heimspekisögu var hornsteinn réttlætisumræðunnar lagður með stórvirki gríska heimspekingsins Platons, Ríkinu. Verkið snýst í heild sinni um spurninguna um réttlætið, hvað það er og hvernig það geti átt sér stað í samfélaginu – en líka í einstaklingnum. Kenning Platons er sú að sál einstaklingsins sé samsett úr þremur þáttum, hvötum, skapi og skynsemi, og réttlætið sé í því fólgið að þættirnir þrír vinni saman í góðum samhljómi – og það reynist krefjast þess að skynsemin ráði. Þessa kenningu yfirfærir hann síðan á samfélagið: samfélag er réttlátt þegar samhljómur ríkir á þennan hátt.
Í vestrænni heimspekisögu var hornsteinn réttlætisumræðunnar lagður með stórvirki gríska heimspekingsins Platons, Ríkinu. Platon (í rauðu klæði) er hér fyrir miðri mynd ásamt Aristótelesi í verki sem ítalski málarinn Rafael málaði og kallast Skólinn í Aþenu. Það sýnir marga merkustu heimspekinga sögunnar.
Í greiningunni leiðist Platon út í umræðu um ólík samfélagsform, og ræðir þá meðal annars lýðræði, fámennisstjórn og harðstjórn. Niðurstaða hans er sú að best sé að fámennur hópur hinna skynsömu ráði ríkjum, vegna þess að lýðræðið, sem sé að öðru leyti góðra gjalda vert, eigi það alltaf til að leiðast út í harðstjórn, sem sé hið versta stjórnarfar.
Réttlætisrannsóknum óx mjög fiskur um hrygg í vestrænum hugmyndaheimi upp úr 1970, eftir að bandaríski heimspekingurinn John Rawls (1921-2002) sendi frá sér nýja kenningu um réttlætið. Þar heldur hann því fram að réttlæti sé útkoman úr ferli þar sem vísir menn leggjast undir feld – svokallaðan fávísisfeld (e. veil of ignorance) – og taka ákvarðanir um lög og reglur sem ríkja skuli, án þess að vita nokkuð um eigið hlutskipti. Með öðrum orðum felst fávísin í því að horfa fram hjá öllum sérhagsmunum þegar lögin eru sett.
Í nútímasamfélögum, að minnsta kosti þeim sem (enn) vilja kenna sig við lýðræði og réttarríki, hlýtur réttlætið að skírskota til samráðs og samvinnu fólks. Vandinn er svo að vita hvaða fólk þar er átt við – er það öll alþýða manna, eða hinir skynsömustu og fróðustu, eða kannski þeir sem mest völd hafa, og þá eflaust í krafti auðs? Þannig endurtekur sagan sig og greining Platons á vandanum reynist snúa aftur.
Myndir:
Sólin
Rís 02:55 • sest 24:04
Tunglið
Rís 01:41 • Sest 12:59
Flóð
Árdegis: 11:33 • Síðdegis: 23:59
Fjara
Árdegis: 05:25 • Síðdegis: 17:39
