Senda inn spurningu
Sólin Sólin Rís 05:19 • sest 21:35 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 25:18 • Sest 04:56 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 07:07 • Síðdegis: 19:24 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 01:08 • Síðdegis: 13:14 í Reykjavík
Visit the English version
Árnastofnun - mynd í *Árnarstofnun

Flokkun:

Hugvísindi Málvísindi: íslensk

Hvernig velgir maður einhverjum undir uggum?

Guðrún Kvaran

Orðasambandið að velgja einhverjum undir uggum er notað í merkingunni ‛þjarma að einhverjum, láta einhvern finna fyrir valdi sínu’. Elsta dæmi í Ritmálssafni Orðabókar Háskólans um orðtakið er úr Skírni frá 1839:
Áli jarl hafði í hyggju að velgja Tirkjum undir uggum.

Halldór Halldórsson getur sér þess til í ritinu Íslenzkt orðtakasafn (1991:496) að um sé að ræða ákveðna veiðiaðferð sem einnig komi fram í orðtakinu klá einhverjum undir uggum ‛halda einhverjum í skefjum með blíðu’. Hann vitnar þar til orða Helga Hálfdanarsonar skálds og þýðanda um þá aðferð að veiða silung og klá honum eða strjúka undir uggum meðan komið er á hann traustu taki.

Hugsanleg skýring á orðasambandinu að velgja einhverjum undir uggum, er að það vísi til ákveðnar veiðiaðferar, samanber orðtakið klá einhverjum undir uggum.

Jón Friðjónsson hefur aðra skýringu á orðasambandinu í Mergi málsins (2006:906). Hann bendir á að merking sagnarinnar velgja sé ‛hita’ og að uggi tákni hér ‛eyra’. Því sé átt við að ‛hita einhverjum undir eyrum’, það er slá einhvern utan undir. Hann nefnir einnig orðasambandið klá einhverjum undir uggum og gefur tvenns konar merkingu, annars vegar ‛halda einhverjum í skefjum með blíðu’ og hins vegar ‛refsa einhverjum harðlega’. Í báðum merkingunum sé uggi í merkingunni ‛eyra’.

Heimildir:
  • Halldór Halldórsson. 1991. Íslenzkt orðtakasafn. Þriðja útgáfa. Reykjavík, Almenna bókafélagið.
  • Jón G. Friðjónsson. 2006. Mergur málsins. Önnur útgáfa, aukin og endurbætt. Reykjavík, Mál og menning.

Mynd:

Höfundur

Guðrún Kvaran

Guðrún Kvaran

prófessor

Útgáfudagur

28.10.2011

Spyrjandi

Kjartan Már Hjálmarsson

Efnisorð

Tilvísun

Guðrún Kvaran. „Hvernig velgir maður einhverjum undir uggum?“ Vísindavefurinn, 28. október 2011. Sótt 25. apríl 2024. http://visindavefur.is/svar.php?id=60229.

Guðrún Kvaran. (2011, 28. október). Hvernig velgir maður einhverjum undir uggum? Vísindavefurinn. Sótt af http://visindavefur.is/svar.php?id=60229

Guðrún Kvaran. „Hvernig velgir maður einhverjum undir uggum?“ Vísindavefurinn. 28. okt. 2011. Vefsíða. 25. apr. 2024. <http://visindavefur.is/svar.php?id=60229>.

Chicago | APA | MLA

Tengd svör

Þessi síða notar vafrakökur Nánari upplýsingar

Ég samþykki
Spyrja

Sendu inn spurningu LeiðbeiningarTil baka

Hér getur þú sent okkur nýjar spurningar um vísindaleg efni.

Hafðu spurninguna stutta og hnitmiðaða og sendu aðeins eina í einu. Einlægar og vandaðar spurningar um mikilvæg efni eru líklegastar til að kalla fram vönduð og greið svör. Ekki er víst að tími vinnist til að svara öllum spurningum.

Persónulegar upplýsingar um spyrjendur eru eingöngu notaðar í starfsemi vefsins, til dæmis til að svör verði við hæfi spyrjenda. Spurningum er ekki sinnt ef spyrjandi villir á sér heimildir eða segir ekki nægileg deili á sér.

Spurningum sem eru ekki á verksviði vefsins er eytt.

Að öðru leyti er hægt að spyrja Vísindavefinn um allt milli himins og jarðar!

=

Senda grein til vinar

=

Hvernig velgir maður einhverjum undir uggum?
Orðasambandið að velgja einhverjum undir uggum er notað í merkingunni ‛þjarma að einhverjum, láta einhvern finna fyrir valdi sínu’. Elsta dæmi í Ritmálssafni Orðabókar Háskólans um orðtakið er úr Skírni frá 1839:

Áli jarl hafði í hyggju að velgja Tirkjum undir uggum.

Halldór Halldórsson getur sér þess til í ritinu Íslenzkt orðtakasafn (1991:496) að um sé að ræða ákveðna veiðiaðferð sem einnig komi fram í orðtakinu klá einhverjum undir uggum ‛halda einhverjum í skefjum með blíðu’. Hann vitnar þar til orða Helga Hálfdanarsonar skálds og þýðanda um þá aðferð að veiða silung og klá honum eða strjúka undir uggum meðan komið er á hann traustu taki.

Hugsanleg skýring á orðasambandinu að velgja einhverjum undir uggum, er að það vísi til ákveðnar veiðiaðferar, samanber orðtakið klá einhverjum undir uggum.

Jón Friðjónsson hefur aðra skýringu á orðasambandinu í Mergi málsins (2006:906). Hann bendir á að merking sagnarinnar velgja sé ‛hita’ og að uggi tákni hér ‛eyra’. Því sé átt við að ‛hita einhverjum undir eyrum’, það er slá einhvern utan undir. Hann nefnir einnig orðasambandið klá einhverjum undir uggum og gefur tvenns konar merkingu, annars vegar ‛halda einhverjum í skefjum með blíðu’ og hins vegar ‛refsa einhverjum harðlega’. Í báðum merkingunum sé uggi í merkingunni ‛eyra’.

Heimildir:
  • Halldór Halldórsson. 1991. Íslenzkt orðtakasafn. Þriðja útgáfa. Reykjavík, Almenna bókafélagið.
  • Jón G. Friðjónsson. 2006. Mergur málsins. Önnur útgáfa, aukin og endurbætt. Reykjavík, Mál og menning.

Mynd:...