Af hverju er bæjarnafnið Roðgúll dregið?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Af hverju er bæjarnafnið Roðgúll dregið?
Í Árnessýslubindi Jarðabókar Árna Magnússonar og Páls Vídalíns (II, bls. 65) eru taldar upp hjáleigur í Stokkseyrarhreppi. Ein hjáleiga Stokkseyrarjarðar er Vatnsdalur, „áður kallað Roðgúll“. „Landskuld xx álnir í landaurum ut supra og að auk fyrir fjörubrúkun skilur landsdrottinn iij alin í sölvum, hefur nú ei goldist í næstu 2 ár. Kúgildi ekkert, áður var fyrir 10 árum i. Kvöð skipsáróður um vertíð ut supra.“

Páll Bjarnarson skrifar greinina „Um bæjanöfn“ í Blöndu II (1921-23). Þar fjallar hann meðal annars um forliði ýmissa bæjarnafna og nefnir Roðgúl í tengslum við litaheiti.

Blá- á við dimma skóga, víst vanalega horfna t.d. Bláskógar, Blámýri, Bláland, gagnstætt Ljósaland ... og Rauð- merkir jarðsæld, auða jörð, t.a.m. Rauðholt, Rauðanes, Roðgúll (þ.e. rauðkjaftur); er Vatnsdalur kallaður, af því þar er jarðsælt og dalurinn gapir opt alauður inn í hjarnbreiður fjallanna umhverfis hann.

Páll virðist þarna telja að Roðgúll sé annað nafn á Vatnsdal í Austur-Húnavatnssýslu en ekki á koti á Stokkseyri. Svo er ekki enda varla um neinar „hjarnbreiður fjallanna“ að ræða umhverfis Stokkseyri. Í neðanmálsgrein við þessa grein Páls skrifar útgefandi Blöndu: „Í grein þessari eru margar merkilegar athuganir, þótt sumar skýringar hér kunni að orka nokkurs tvímælis, enda verður leingi mart vafasamt í jafn vandasömum efnum og þessum“ (bls. 269). Skýring Páls á nafninu er líka heldur langsótt og önnur nærtækari.

Guðni Jónsson fjallar um kotið og nafnið í riti sínu Bólstaðir og búendur í Stokkseyrarhreppi (bls. 325 og áfram). Hann nefnir að hjáleigunnar sé fyrst getið í manntalinu 1703 og sé þar nefnt Litla-Gata. Það hafi síðan borið nafnið Minni-Gata en Roðgúll rutt þeim úr vegi smám saman. Það nafn kemur fyrst fyrir í Jarðabókinni, eins og áður er nefnt, árið 1708. Vatnsdalsnafnið kemur þar líka fyrir en sést svo varla síðar. Í Manntali á Íslandi 1910 er aðeins talað um Roðgúl og sama í Jarðatali J. Johnsens frá 1847. Líklegast er að Litla- og Minni-Gata (og Vatnsdalur) hafi verið formlegri nöfn á kotinu en það gengið í daglegu tali undir Roðgúlsnafninu. Slík uppnefni á hjáleigum og smábýlum eru alkunn í þéttbýlunum sem mynduðust við stærri bæi og við sjávarsíðuna (samanber Hallgrímur J. Ámundason, Óformleg örnefni í Reykjavík, Orð og tunga 12, 2010, bls. 49-50). Þannig heita önnur kot á sömu slóðum nöfnum eins og Gljákot, Kotleysa, Hraukhlaða, Kökkur, Beinateigur, Hviða, Hallsstrunta (Jarðabók II , bls. 40-87).

Guðni Jónsson getur þess að Jakob Árnason prestur í Gaulverjabæ riti það jafnan Rauðgúl en telur það tilraun til skýringar frekar en heimild um framburð nafnsins. Guðni nefnir að Brynjólfur Jónsson frá Minna-Núpi hafi giskað á að nafnið hafi upphaflega verið Rauðkuhóll en breyst, fyrst í Rauðgúl og svo í Roðgúl. Engar heimildir styðja þessar hugmyndir.

Þjóðsaga er til um upphaf nafnsins og er hún tilfærð í áðurnefndu riti Guðna (bls. 326):

Í Roðgúl, sem þá hét Vatnsdalur, bjó fyrir löngu formaður, framúrskarandi sjósækinn og aflasæll, og bar ávallt hæstan hlut frá borði af öllum formönnum á Stokkseyri. Mörgum þeirra lék öfund á velgengni hans, og einhvern tíma varð einhverjum að orði með nokkurri kerskni, er hann kom hlaðinn að landi: „Sá hefur nú fengið roð í gúlinn núna.“ Þetta varð svo að orðtaki, og brátt var farið að kalla bæ formanns Roðgúl. Festist það smám saman við hann. (Sögn Þórðar Jónssonar frá Stokkseyri).

Sagan er náttúrlega eftiráskýring á torskildu nafni en sýnir svo ekki verður um villst að framburðurinn hefur verið Roð- en ekki Rauð-.

Ef nafnið er krufið til mergjar og haft í huga um hvers konar nafn er að ræða blasir niðurstaðan við. Roð merkir vissulega 'húð fisks' eða því um líkt en orðið merkir líka 'fánýti' eða 'rusl', samanber orðtakið „fá ekki nema roðið og uggana“ sem merkir að 'sitja uppi með það lélegasta'. Upphaflega merkir roð það sem „rutt er af“, af sögninni ryðja, og getur þannig þýtt 'brottkast'.

Gúll getur vissulega merkt 'trantur' eða 'hvoftur', neikvætt orð yfir munn, en getur líka staðið fyrir 'ójöfnu' eða 'gúlp' eða 'kepp'. Í nýnorsku er af sömu rót orðið gol sem merkir eitthvað sem 'sveigist upp í miðju'.

Kannski hefur torfkotið Roðgúll verið rétt eins og lítil bunga upp úr landslaginu þegar það reis fyrst og hlaut þetta auknefni. Forliðurinn Roð- hnekkir svo á því hvað kotið er ræfilslegt.

Helstu heimildir og mynd:

• Ásgeir Bl. Magnússon. Íslensk orðsifjabók. Reykjavík 1989.
• Guðni Jónsson, Bólstaðir og búendur í Stokkseyrarhreppi. Reykjavík 1952.
• Hallgrímur J. Ámundason, Óformleg örnefni í Reykjavík. Orð og tunga 12 (2010), bls. 41-53.
• Íslensk orðabók handa skólum og almenningi. Reykjavík 1983.
• Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns II, Árnessýsla. Kaupmannahöfn 1918-1921.
• J. Johnsen, Jarðatal á Íslandi, Kaupmannahöfn 1847.
• Lesbók Morgunblaðsins 9. maí 1976 (timarit.is), bls. 4-5.
• Manntal á Íslandi árið 1703. Tekið að tilhlutan Árna Magnússonar og Páls Vídalíns. Reykjavík 1924-1947.
• Manntal á Íslandi 1910, III Árnessýsla. Reykjavík 1997.
• Páll Bjarnason, Um bæjanöfn, Blanda II,3 (1923), bls. 269-282.
• Mynd: Af vef Stofnunar Árna Magnússonar, upprunalega úr Lesbók Morgunblaðsins 9. maí 1976.

---

Þessi texti hefur einnig birst á vef Stofnunar Árna Magnússonar.

...