Senda inn spurningu
Sólin Sólin Rís 06:54 • sest 20:13 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 00:00 • Sest 00:00 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 00:48 • Síðdegis: 13:42 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 07:29 • Síðdegis: 19:53 í Reykjavík
Visit the English version

Flokkun:

Náttúruvísindi og verkfræði Jarðvísindi

Hvað veldur því að austan og vestan við Ísland er úthafsskorpan óvenjulega þykk?

Sigurður Steinþórsson

Sú skorpa sem vísað er til í spurningunni er basaltskorpa hafsbotnanna, sem er að jafnaði um 7 km þykk undir úthöfunum en 30+/-5 km þykk á hryggnum frá A-Grænlandi um Ísland til Færeyja. Undir basaltskorpunni er jarðmöttullinn sem hefur talsvert aðra efna- og steindasamsetningu. Basaltið sem myndar skorpuna hefur storknað sem hraun og innskot úr bergkviku sem bráðnaði úr möttulefninu fyrir neðan. Þykkt skorpunnar fer þess vegna eftir því hve mikið bráðnar úr möttlinum á hverjum stað.

Það er einkum þrýstiléttir sem veldur bráðnun í jarðmöttlinum (en bráðin er basalt), því bræðslumark efnis er háð þrýstingi: Efni, sem er nálægt bræðslumarki sínu við tiltekinn þrýsting, bráðnar sé þrýstingur lækkaður. Í möttulstrókum eins og þeim sem talinn er vera undir Íslandi (sjá til dæmis svar við Er heitur reitur undir Íslandi?) rís heitt, fast efni úr iðrum jarðar, svo heitt að bráðnun hefst á um 150 km dýpi og heldur áfram í hinum rísandi stróki upp á 30-20 km dýpi – þetta þrýstibil veldur 25-30% bráðnun og 25-30 km þykkri skorpu.

Á úthafshryggjunum, utan heitra reita, er það gliðnunin sjálf milli flekanna sem veldur þrýstilétti í möttlinum undir, sem þó ekki dugir til að mynda meira en 6-8 km þykka skorpu.



Hafsbotninn umhverfis Ísland. Rauðu svæðin standa hátt vegna þess að skorpan (eðlislétt) er þykk þar.

Basaltið á A-Grænlandi, Færeyjum og N-Bretlandseyjum er um 60 milljón ára, og Grænlands-Færeyjahryggurinn „yngist“ úr báðum áttum til Íslands þar sem hraun gosbeltanna eru 10.000 ára og yngri. Grænlands-Færeyjahryggurinn er því allur afurð Íslands-stróksins – fyrir rúmum 60 milljón árum byrjaði N-Atlantshafið að opnast, meginlöndin beggja vegna að reka sundur, og hafsbotninn á milli að myndast. Sunnan og norðan við Íslands er basaltskorpan 7 km þykk en 30+/-5 km þykk undir Íslandi og Grænlands-Færeyjahryggnum.

Hin efnafræðilegu mörk skorpu og möttuls nefnast Moho- eða Mohorovicic-mörk (eftir króatískum jarðskjálftafræðingi sem uppgötvaði þau árið 1909). Basaltskorpan er stundum nefnd „magmatísk skorpa“ (skorpa mynduð úr bergbráð) til aðgreiningar frá „stinnhvels-skorpu“ (e. lithosphere) sem flýtur ofan á deighvelinu (e. asthenosphere) og samanstendur af basaltskorpunni ásamt efsta hluta möttulsins sem er nógu kaldur til að hegða sér sem fjaðrandi efni. Stinnhvelsskorpan þykknar með fjarlægð frá rekhrygg.

Frekari fróðleikur á Vísindavefnum:

Mynd:

Höfundur

Sigurður Steinþórsson

Sigurður Steinþórsson

prófessor emeritus

Útgáfudagur

22.12.2008

Spyrjandi

Áslaug Svava Svavarsdóttir

Efnisorð

Tilvísun

Sigurður Steinþórsson. „Hvað veldur því að austan og vestan við Ísland er úthafsskorpan óvenjulega þykk?“ Vísindavefurinn, 22. desember 2008. Sótt 30. mars 2023. http://visindavefur.is/svar.php?id=31499.

Sigurður Steinþórsson. (2008, 22. desember). Hvað veldur því að austan og vestan við Ísland er úthafsskorpan óvenjulega þykk? Vísindavefurinn. Sótt af http://visindavefur.is/svar.php?id=31499

Sigurður Steinþórsson. „Hvað veldur því að austan og vestan við Ísland er úthafsskorpan óvenjulega þykk?“ Vísindavefurinn. 22. des. 2008. Vefsíða. 30. mar. 2023. <http://visindavefur.is/svar.php?id=31499>.

Chicago | APA | MLA

Þessi síða notar vafrakökur Nánari upplýsingar

Ég samþykki
Spyrja

Sendu inn spurningu LeiðbeiningarTil baka

Hér getur þú sent okkur nýjar spurningar um vísindaleg efni.

Hafðu spurninguna stutta og hnitmiðaða og sendu aðeins eina í einu. Einlægar og vandaðar spurningar um mikilvæg efni eru líklegastar til að kalla fram vönduð og greið svör. Ekki er víst að tími vinnist til að svara öllum spurningum.

Persónulegar upplýsingar um spyrjendur eru eingöngu notaðar í starfsemi vefsins, til dæmis til að svör verði við hæfi spyrjenda. Spurningum er ekki sinnt ef spyrjandi villir á sér heimildir eða segir ekki nægileg deili á sér.

Spurningum sem eru ekki á verksviði vefsins er eytt.

Að öðru leyti er hægt að spyrja Vísindavefinn um allt milli himins og jarðar!

=

Senda grein til vinar

=

Hvað veldur því að austan og vestan við Ísland er úthafsskorpan óvenjulega þykk?
Sú skorpa sem vísað er til í spurningunni er basaltskorpa hafsbotnanna, sem er að jafnaði um 7 km þykk undir úthöfunum en 30+/-5 km þykk á hryggnum frá A-Grænlandi um Ísland til Færeyja. Undir basaltskorpunni er jarðmöttullinn sem hefur talsvert aðra efna- og steindasamsetningu. Basaltið sem myndar skorpuna hefur storknað sem hraun og innskot úr bergkviku sem bráðnaði úr möttulefninu fyrir neðan. Þykkt skorpunnar fer þess vegna eftir því hve mikið bráðnar úr möttlinum á hverjum stað.

Það er einkum þrýstiléttir sem veldur bráðnun í jarðmöttlinum (en bráðin er basalt), því bræðslumark efnis er háð þrýstingi: Efni, sem er nálægt bræðslumarki sínu við tiltekinn þrýsting, bráðnar sé þrýstingur lækkaður. Í möttulstrókum eins og þeim sem talinn er vera undir Íslandi (sjá til dæmis svar við Er heitur reitur undir Íslandi?) rís heitt, fast efni úr iðrum jarðar, svo heitt að bráðnun hefst á um 150 km dýpi og heldur áfram í hinum rísandi stróki upp á 30-20 km dýpi – þetta þrýstibil veldur 25-30% bráðnun og 25-30 km þykkri skorpu.

Á úthafshryggjunum, utan heitra reita, er það gliðnunin sjálf milli flekanna sem veldur þrýstilétti í möttlinum undir, sem þó ekki dugir til að mynda meira en 6-8 km þykka skorpu.



Hafsbotninn umhverfis Ísland. Rauðu svæðin standa hátt vegna þess að skorpan (eðlislétt) er þykk þar.

Basaltið á A-Grænlandi, Færeyjum og N-Bretlandseyjum er um 60 milljón ára, og Grænlands-Færeyjahryggurinn „yngist“ úr báðum áttum til Íslands þar sem hraun gosbeltanna eru 10.000 ára og yngri. Grænlands-Færeyjahryggurinn er því allur afurð Íslands-stróksins – fyrir rúmum 60 milljón árum byrjaði N-Atlantshafið að opnast, meginlöndin beggja vegna að reka sundur, og hafsbotninn á milli að myndast. Sunnan og norðan við Íslands er basaltskorpan 7 km þykk en 30+/-5 km þykk undir Íslandi og Grænlands-Færeyjahryggnum.

Hin efnafræðilegu mörk skorpu og möttuls nefnast Moho- eða Mohorovicic-mörk (eftir króatískum jarðskjálftafræðingi sem uppgötvaði þau árið 1909). Basaltskorpan er stundum nefnd „magmatísk skorpa“ (skorpa mynduð úr bergbráð) til aðgreiningar frá „stinnhvels-skorpu“ (e. lithosphere) sem flýtur ofan á deighvelinu (e. asthenosphere) og samanstendur af basaltskorpunni ásamt efsta hluta möttulsins sem er nógu kaldur til að hegða sér sem fjaðrandi efni. Stinnhvelsskorpan þykknar með fjarlægð frá rekhrygg.

Frekari fróðleikur á Vísindavefnum:

Mynd:...