Sólin Sólin Rís 10:59 • sest 15:39 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 00:00 • Sest 00:00 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 06:55 • Síðdegis: 19:23 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 00:41 • Síðdegis: 13:18 í Reykjavík
Sólin Sólin Rís 10:59 • sest 15:39 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 00:00 • Sest 00:00 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 06:55 • Síðdegis: 19:23 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 00:41 • Síðdegis: 13:18 í Reykjavík
LeiðbeiningarTil baka

Sendu inn spurningu

Hér getur þú sent okkur nýjar spurningar um vísindaleg efni.

Hafðu spurninguna stutta og hnitmiðaða og sendu aðeins eina í einu. Einlægar og vandaðar spurningar um mikilvæg efni eru líklegastar til að kalla fram vönduð og greið svör. Ekki er víst að tími vinnist til að svara öllum spurningum.

Persónulegar upplýsingar um spyrjendur eru eingöngu notaðar í starfsemi vefsins, til dæmis til að svör verði við hæfi spyrjenda. Spurningum er ekki sinnt ef spyrjandi villir á sér heimildir eða segir ekki nægileg deili á sér.

Spurningum sem eru ekki á verksviði vefsins er eytt.

Að öðru leyti er hægt að spyrja Vísindavefinn um allt milli himins og jarðar!

=
Forsíða Heilbrigðisvísindi Læknisfræði Hvað er fílaveiki og hvernig lýsir hún sér?

Flokkun:

5.11.2007
Heilbrigðisvísindi Læknisfræði

Hvað er fílaveiki og hvernig lýsir hún sér?

Þuríður Þorbjarnardóttir

Fílaveiki er landlæg víða í heiminum. Meira en milljarði manna í yfir áttatíu löndum stafar hætta af smiti. Árið 2000 höfðu 120 milljónir fengið sjúkdóminn og af þeim voru meira en 40 milljónir sem hlutu varanlega hömlun eða lýti af hans völdum. Um þriðjungur tilfella er á Indlandi og þriðjungur í Afríku, en önnur tilfelli koma flest upp í Suður-Asíu, Kyrrahafslöndum og Norður- og Suður-Ameríku. Á svæðum þar sem sjúkdómurinn hefur náð fótfestu heldur tíðni smita áfram að aukast. Ein helsta orsök þessa er óskipulagður og hraður vöxtur borga sem hefur í för með sér að uppeldisstöðvum moskítóflugna fjölgar, en þær eru smitberar veikinnar.

Sjúkdómurinn berst manna á milli með kvenkyns moskítóflugum. Þegar þær sjúga blóð úr sýktum einstaklingi fá þær lirfur í sig. Lirfurnar þroskast í meltingarvegi flugnanna í 1-3 vikur og ná þar smithæfni. Þegar lirfurnar eru orðnar smithæfar berast þær í þann hluta munnsins sem flugan stingur fórnarlömb sín með. Lífsferli sníkjuormsins lýkur síðan þegar hann er orðinn fullþroskaður og kominn í blóðrás nýs hýsils.

Mjög áberandi ytri einkenni fylgja fílaveiki svo sem stækkun og afmyndun útlima, kynfæra eða brjósta vegna bjúgs af völdum stíflaðra æða. Auk ytri einkenna verða skemmdir á nýrum og vessakerfinu af völdum sníkjudýrsins. Í samfélögum þar sem fílaveiki er landlæg (e. endemic) er tíðni smits um 10-15% hjá körlum og allt að 10% hjá konum. Auk líkamlegra einkenna hefur sjúkdómurinn gífurleg sálræn og félagsleg áhrif á þolendur.

Sníkjudýrin sem valda fílaveiki eru þráðormar af tegundunum Wuchereria bancrofti og Brugia malayi. Þessi sníkjudýr lifa nær eingöngu í vessakerfi manna, nánar tiltekið í vessaæðum og eitlum. Vessakerfið gegnir því hlutverki að viðhalda vökvajafnvægi milli blóðs og vefja líkamans auk þess að vera lífsnauðsynlegur hlekkur í ónæmiskerfinu. Ormarnir lifa í 4-6 ár og á þeim tíma geta þeir af sér milljónir óþroskaðra lirfa sem berast í blóðrásarkerfi líkamans.



Mjög áberandi ytri einkenni geta fylgt fílaveiki og eru skemmdir og bjúgur í kynfærum algengar.

Sjúkdómsferillinn er vísindamönnum nokkur ráðgáta. Flestir smitast á barnsaldri en það geta liðið mörg ár áður en einkenni koma fram. Sumir eru einkennalausir og virðast heilbrigðir en við nánari skoðun koma þó fram nýrnaskemmdir og mörg þúsund eða milljónir lirfa í blóðinu og fullorðnir ormar í vessakerfinu. Þar sem fílaveiki er landlæg er meiri hætta á að þeir sem heimsækja svæðin veikist en íbúar þeirra.

Verstu einkennin koma fram hjá fullorðnu fólki og oftar í karlmönnum en konum. Þar sem sjúkdómurinn er landlægur eru 10-50% karla með skemmdir í kynfærum af völdum veikinnar, einkum mikla vökvasöfnun í pungnum eða typpinu. Fílaveiki í fótlegg, handlegg, brjósti eða kvensköpum leiðir til þrota sem getur valdið margfaldri stækkun þessara líkamshluta. Þessi einkenni geta komið fram hjá allt að 10% fullorðinna í ríkjum þar sem fílaveikin er landlæg.

Bráðatilfelli staðbundinnar bólgu í húð, eitlum eða vessaæðum geta verið fylgifiskur þrálátrar fílaveiki. Í sumum tilvikum stafa þau af viðbrögðum ónæmiskerfisins við sníklunum en oftast má þó rekja þau til bakteríusýkingar í húð sem kemur fram þegar varnir líkamans veikjast vegna skemmda í vessakerfinu. Gætileg hreinsun sýktra svæða húðarinnar getur verið mjög hjálpleg og ekki aðeins hindrað frekari skaða, heldur jafnvel læknað þann skaða sem þegar hefur átt sér stað.

Þar til fyrir fáeinum árum var mjög erfitt að greina sýkta einstaklinga. Til þess þurfti að rannsaka bæði blóð og vessa í smásjá og leita að sníkjudýrinu. Ekki er heldur sama á hvaða tíma dags sýnið er tekið þar sem sníkillinn hefur dægursveiflu. Til þess að sníklarnir finnist í blóðinu þarf því að taka sýnið um miðnætti. Nú hefur verið þróuð ný, sértæk en þægileg aðferð til að greina smit. Hún byggir á því að nema með sérstökum strimli ákveðna vaka frá sníkjudýrinu í blóði sjúklingsins. Hægt er að beita þessari aðferð nánast hvar og hvenær sem er. Til eru tvær gerðir lyfja gegn fílaveiki.

Alþjóðaheilbrigðisstofnunin hefur sett á fót verkefni til að reyna að útrýma fílaveiki. Þetta verkefni byggir einkum á tveimur þáttum. Annars vegar að greina þau samfélög þar sem veikin er landlæg og reyna að koma í veg fyrir frekari smit með lyfjagjöf. Hins vegar þarf að draga úr áhrifum veikinnar hjá þeim sem eru þegar sýktir, meðal annars með því að fræða þá um hreinlæti.

Sjúkdómsbyrði fílaveiki er gífurleg á þeim svæðum þar sem hún er algeng. Fyrir utan líkamleg einkenni og afleiðingar þeirra eru sálræn og félagsleg áhrif ekki síður mikið vandamál. Einstaklingar sem hafa afmynduð kynfæri eða útlimi af völdum hennar eru oft útskúfuð úr samfélaginu og eiga erfitt með að eignast maka.

Margir tengja líklega myndina Fílamanninn, eftir kvikmyndagerðarmanninn David Lynch, við sjúkdóminn fílaveiki. Aðalpersónan í myndinni var hins vegar ekki með fílaveiki heldur þjáðist hann af heilkenni sem kennt er við gríska sjávargoðið Prótev (e. Proteus syndrome). Þetta heilkenni er afar sjaldgæft og aðeins hafa verið staðfest um 200 tilfelli af því.

Frekara lesefni á Vísindavefnum:

Heimildir:

Myndir:

Höfundur

Þuríður Þorbjarnardóttir

Þuríður Þorbjarnardóttir

líffræðingur

Útgáfudagur

5.11.2007

Spyrjandi

Halldór Guðni
Gunnlaugur Johnson
Ása Hilmarsdóttir

Efnisorð

Tilvísun

Þuríður Þorbjarnardóttir. „Hvað er fílaveiki og hvernig lýsir hún sér?“ Vísindavefurinn, 5. nóvember 2007, sótt 6. desember 2025, https://visindavefur.is/svar.php?id=6886.

Þuríður Þorbjarnardóttir. (2007, 5. nóvember). Hvað er fílaveiki og hvernig lýsir hún sér? Vísindavefurinn. https://visindavefur.is/svar.php?id=6886

Þuríður Þorbjarnardóttir. „Hvað er fílaveiki og hvernig lýsir hún sér?“ Vísindavefurinn. 5. nóv. 2007. Vefsíða. 6. des. 2025. <https://visindavefur.is/svar.php?id=6886>.

Chicago | APA | MLA

Þessi síða notar vafrakökur Nánari upplýsingar

Ég samþykki

Senda grein til vinar

=

Hvað er fílaveiki og hvernig lýsir hún sér?
Fílaveiki er landlæg víða í heiminum. Meira en milljarði manna í yfir áttatíu löndum stafar hætta af smiti. Árið 2000 höfðu 120 milljónir fengið sjúkdóminn og af þeim voru meira en 40 milljónir sem hlutu varanlega hömlun eða lýti af hans völdum. Um þriðjungur tilfella er á Indlandi og þriðjungur í Afríku, en önnur tilfelli koma flest upp í Suður-Asíu, Kyrrahafslöndum og Norður- og Suður-Ameríku. Á svæðum þar sem sjúkdómurinn hefur náð fótfestu heldur tíðni smita áfram að aukast. Ein helsta orsök þessa er óskipulagður og hraður vöxtur borga sem hefur í för með sér að uppeldisstöðvum moskítóflugna fjölgar, en þær eru smitberar veikinnar.

Sjúkdómurinn berst manna á milli með kvenkyns moskítóflugum. Þegar þær sjúga blóð úr sýktum einstaklingi fá þær lirfur í sig. Lirfurnar þroskast í meltingarvegi flugnanna í 1-3 vikur og ná þar smithæfni. Þegar lirfurnar eru orðnar smithæfar berast þær í þann hluta munnsins sem flugan stingur fórnarlömb sín með. Lífsferli sníkjuormsins lýkur síðan þegar hann er orðinn fullþroskaður og kominn í blóðrás nýs hýsils.

Mjög áberandi ytri einkenni fylgja fílaveiki svo sem stækkun og afmyndun útlima, kynfæra eða brjósta vegna bjúgs af völdum stíflaðra æða. Auk ytri einkenna verða skemmdir á nýrum og vessakerfinu af völdum sníkjudýrsins. Í samfélögum þar sem fílaveiki er landlæg (e. endemic) er tíðni smits um 10-15% hjá körlum og allt að 10% hjá konum. Auk líkamlegra einkenna hefur sjúkdómurinn gífurleg sálræn og félagsleg áhrif á þolendur.

Sníkjudýrin sem valda fílaveiki eru þráðormar af tegundunum Wuchereria bancrofti og Brugia malayi. Þessi sníkjudýr lifa nær eingöngu í vessakerfi manna, nánar tiltekið í vessaæðum og eitlum. Vessakerfið gegnir því hlutverki að viðhalda vökvajafnvægi milli blóðs og vefja líkamans auk þess að vera lífsnauðsynlegur hlekkur í ónæmiskerfinu. Ormarnir lifa í 4-6 ár og á þeim tíma geta þeir af sér milljónir óþroskaðra lirfa sem berast í blóðrásarkerfi líkamans.



Mjög áberandi ytri einkenni geta fylgt fílaveiki og eru skemmdir og bjúgur í kynfærum algengar.

Sjúkdómsferillinn er vísindamönnum nokkur ráðgáta. Flestir smitast á barnsaldri en það geta liðið mörg ár áður en einkenni koma fram. Sumir eru einkennalausir og virðast heilbrigðir en við nánari skoðun koma þó fram nýrnaskemmdir og mörg þúsund eða milljónir lirfa í blóðinu og fullorðnir ormar í vessakerfinu. Þar sem fílaveiki er landlæg er meiri hætta á að þeir sem heimsækja svæðin veikist en íbúar þeirra.

Verstu einkennin koma fram hjá fullorðnu fólki og oftar í karlmönnum en konum. Þar sem sjúkdómurinn er landlægur eru 10-50% karla með skemmdir í kynfærum af völdum veikinnar, einkum mikla vökvasöfnun í pungnum eða typpinu. Fílaveiki í fótlegg, handlegg, brjósti eða kvensköpum leiðir til þrota sem getur valdið margfaldri stækkun þessara líkamshluta. Þessi einkenni geta komið fram hjá allt að 10% fullorðinna í ríkjum þar sem fílaveikin er landlæg.

Bráðatilfelli staðbundinnar bólgu í húð, eitlum eða vessaæðum geta verið fylgifiskur þrálátrar fílaveiki. Í sumum tilvikum stafa þau af viðbrögðum ónæmiskerfisins við sníklunum en oftast má þó rekja þau til bakteríusýkingar í húð sem kemur fram þegar varnir líkamans veikjast vegna skemmda í vessakerfinu. Gætileg hreinsun sýktra svæða húðarinnar getur verið mjög hjálpleg og ekki aðeins hindrað frekari skaða, heldur jafnvel læknað þann skaða sem þegar hefur átt sér stað.

Þar til fyrir fáeinum árum var mjög erfitt að greina sýkta einstaklinga. Til þess þurfti að rannsaka bæði blóð og vessa í smásjá og leita að sníkjudýrinu. Ekki er heldur sama á hvaða tíma dags sýnið er tekið þar sem sníkillinn hefur dægursveiflu. Til þess að sníklarnir finnist í blóðinu þarf því að taka sýnið um miðnætti. Nú hefur verið þróuð ný, sértæk en þægileg aðferð til að greina smit. Hún byggir á því að nema með sérstökum strimli ákveðna vaka frá sníkjudýrinu í blóði sjúklingsins. Hægt er að beita þessari aðferð nánast hvar og hvenær sem er. Til eru tvær gerðir lyfja gegn fílaveiki.

Alþjóðaheilbrigðisstofnunin hefur sett á fót verkefni til að reyna að útrýma fílaveiki. Þetta verkefni byggir einkum á tveimur þáttum. Annars vegar að greina þau samfélög þar sem veikin er landlæg og reyna að koma í veg fyrir frekari smit með lyfjagjöf. Hins vegar þarf að draga úr áhrifum veikinnar hjá þeim sem eru þegar sýktir, meðal annars með því að fræða þá um hreinlæti.

Sjúkdómsbyrði fílaveiki er gífurleg á þeim svæðum þar sem hún er algeng. Fyrir utan líkamleg einkenni og afleiðingar þeirra eru sálræn og félagsleg áhrif ekki síður mikið vandamál. Einstaklingar sem hafa afmynduð kynfæri eða útlimi af völdum hennar eru oft útskúfuð úr samfélaginu og eiga erfitt með að eignast maka.

Margir tengja líklega myndina Fílamanninn, eftir kvikmyndagerðarmanninn David Lynch, við sjúkdóminn fílaveiki. Aðalpersónan í myndinni var hins vegar ekki með fílaveiki heldur þjáðist hann af heilkenni sem kennt er við gríska sjávargoðið Prótev (e. Proteus syndrome). Þetta heilkenni er afar sjaldgæft og aðeins hafa verið staðfest um 200 tilfelli af því.

Frekara lesefni á Vísindavefnum:

Heimildir:

Myndir:...