Sólin Sólin Rís 10:52 • sest 15:43 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 00:00 • Sest 00:00 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 07:25 • Síðdegis: 19:43 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 01:09 • Síðdegis: 13:45 í Reykjavík
Sólin Sólin Rís 10:52 • sest 15:43 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 00:00 • Sest 00:00 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 07:25 • Síðdegis: 19:43 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 01:09 • Síðdegis: 13:45 í Reykjavík
LeiðbeiningarTil baka

Sendu inn spurningu

Hér getur þú sent okkur nýjar spurningar um vísindaleg efni.

Hafðu spurninguna stutta og hnitmiðaða og sendu aðeins eina í einu. Einlægar og vandaðar spurningar um mikilvæg efni eru líklegastar til að kalla fram vönduð og greið svör. Ekki er víst að tími vinnist til að svara öllum spurningum.

Persónulegar upplýsingar um spyrjendur eru eingöngu notaðar í starfsemi vefsins, til dæmis til að svör verði við hæfi spyrjenda. Spurningum er ekki sinnt ef spyrjandi villir á sér heimildir eða segir ekki nægileg deili á sér.

Spurningum sem eru ekki á verksviði vefsins er eytt.

Að öðru leyti er hægt að spyrja Vísindavefinn um allt milli himins og jarðar!

=

Við hvað störfuðu Íslendingar 1918?

Guðmundur Jónsson

Aldarafmæli sjálfstæðis og fullveldis Íslands
Árið 1918 var meirihluti Íslendinga enn bændur og sjómenn sem sóttu af kappi í gögn lands og sjávar, en einnig var talsvert af fólki sem vann við heimilisþjónustu hjá öðrum. Værir þú uppi á þessum tíma er því líklegt að þú ynnir við landbúnaðarstörf, fiskveiðar og fiskvinnslu eða vinnumennsku sem innanhúshjú. Í þessum síðasttalda flokki voru næstum eingöngu konur sem gegndu ýmsum innanhússtörfum á heimilum annarra, svo sem barnapössun, matseld, þrifum og þess háttar.

Atvinnulífið var þó í mikilli deiglu því miklir fólksflutningar stóðu yfir úr sveitum í sjóþorp og kaupstaði. Nútímavæðingin var komin á fleygiferð og henni fylgdu ekki aðeins þéttbýlismyndun, vélvæðing og markaðsbúskapur heldur sífellt meiri verkaskipting og þar með ný störf. Margt ungt fólk sætti sig ekki við hlutskipti vinnumennskunnar og fábreytni sveitalífsins og freistaði gæfunnar í þéttbýlinu, sumir í leit að menntun, fleiri þó að betri og öruggari atvinnu, en öðru fremur var það óskin um að komast í sjálfstæða stöðu og stofna sitt eigið heimili sem knúði fólk til að yfirgefa sveitirnar. Gætnir og grandvarir menn býsnuðust yfir sjálfræðisfýsn ungu kynslóðarinnar.

Karlmenn að störfum á smíðaverkstæði. Myndin er tekin 1924.

Manntalið 1920 gefur góða mynd af atvinnu og störfum á Íslandi um það leyti sem fullveldi fékkst. Þá voru íbúar landsins 94.690 og þar af voru 39.524 manns á vinnumarkaði eða tæp 42% landsmanna. Aðallega voru það börn og unglingar sem voru utan vinnumarkaðar, en einnig styrkþegar, eftirlaunamenn og þeir sem lifðu á eignum sínum. Það kann einhverjum að þykja skrýtið að konur voru þá aðeins 30% vinnuaflsins en karlar 70%. Tvær ástæður eru fyrir þessu. Í samfélaginu var skýr verkaskipting milli karla og kvenna. Eiginmenn unnu fyrir fjölskyldunni á vinnumarkaði á meðan stór hluti eiginkvenna vann heima við, sá um heimilisverk og barnauppeldi. Þessar konur þáðu ekki laun fyrir vinnu sína og töldust því ekki á vinnumarkaði samkvæmt skilgreiningu manntala. Í öðru lagi var ekki talið að giftar útivinnandi konur, margar í stopulli eða árstíðabundinni vinnu, væru á vinnumarkaði nema þær gegndu sérhæfðum störfum eða augljóst væri að eiginmaðurinn væri óstarfhæfur eða án atvinnu.

Sjálfur vinnumarkaðurinn var mjög kynskiptur. Karlar voru allsráðandi í fiskveiðum, byggingarstörfum, mörgum iðngreinum, flutningastarfsemi og peningastofnunum. Helstu kvennastörfin voru aftur á móti fiskvinnsla, saumastörf, afgreiðsla í búðum, veitingastörf, ræstingar og þvottar, hjúkrun, fatahreinsun og heimilisþjónusta. Sú skarpa aðgreining í karla- og kvennastörf sem einkenndi vinnumarkað á 20. öldinni var orðin skýrt mótuð upp úr aldamótum 1900.

Konur að vaska saltfisk í kerjum. Myndin er tekin á árunum 1910-1920.

Í meðfylgjandi töflu um atvinnuskiptingu árið 1920 sést að 38% starfandi fólks vann við landbúnað, 19% við sjávarútveg og fiskvinnslu og 15% við heimilisþjónustu, en þann flokk fylltu innanhúshjúin. Atvinnugreinar í þéttbýlinu uxu ört og voru iðnaður, verslun og samgöngur orðnar gildar atvinnugreinar, hver um sig með 6-7% hlutdeild í vinnuafli. Í iðnaði vann fjöldi manns við trésmíði, járn- og málmsmíði og bóka- og blaðaútgáfu, en það vekur athygli að fjölmennasta iðngreinin var prjóna- og saumaskapur. Á fáeinum áratugum hafði fjölmörgum konum tekist að gera saumaskap að lifibrauði sínu og töldust hvorki fleiri né færri en 679 saumakonur árið 1920.

Verslunin þandist út og helgaðist vöxtur hennar bæði af því að markaðsbúskapur breiddist út en einnig af miklum vexti utanlandsverslunarinnar sem íslenskir menn voru að taka yfir af dönskum kaupmönnum. Störfum fjölgaði því ört í verslun og samgöngum. Kaupmennska og búðarstörf urðu vinsæl og dæmi voru um að stöndugir bændur seldu jarðir sínar til að geta stofnað búðarholur í Reykjavík.

Tafla 1. Skipting vinnuafls eftir atvinnugreinum árið 1920.

Fjöldi % Karlar Konur
Landbúnaður 15.170 38 13.171 1.999
Sjávarútvegur (fiskveiðar og fiskvinnsla) 7.577 19 6.558 1.018
Iðnaður 2.638 7 1.365 1.272
- Matvælaiðnaður 207 1 174 33
- Vefjariðnaður, skó- og fatagerð 1.497 4 368 1.129
- Málm- og skipasmíði 382 1 377 5
- Annar iðnaður 413 1 308 104
Byggingastarfsemi og veitur 1.736 4 1.736 1
Verslun, veitinga- og hótelrekstur 2.328 6 1.737 591
- Heildverslun 258 1 227 31
- Smásöluverslun 1.809 5 1.372 437
- Veitinga- og hótelrekstur 260 1 137 123
Samgöngur 2.192 6 1.992 199
- Fólks- og vöruflutningar á landi 1.192 3 1.093 98
- Flutningar á sjó 696 2 694 2
- Rekstur pósts og síma 253 1 156 97
Peningastofnanir o.fl. 441 1 300 141
Ýmis þjónustustörf 6.223 16 131 6.092
- Heimilisþjónusta 5.844 15 2 5.842
- Önnur persónuleg þjónusta 344 1 105 239
Starfsemi hins opinbera 1.221 3 692 529
- Opinber þjónusta 1.028 3 516 512
Samtals 39.524 100 27.681 11.843

Mynd frá árunum 1910-1920, tekin á straustofu Sæunnar Bjarnadóttur á Laufásvegi 4

Mörg ný störf urðu til í bæjum á fyrstu áratugum 20. aldar. Rakarar, rafvirkjar, bílstjórar, talsímakonur, símaritarar og hjúkrunarkonur voru heiti á nýjum störfum sem áttu eftir að gera sig gildandi þegar tímar liðu. En svo voru önnur störf sem áttu sér ekki langa ævi og eru nú með öllu horfin. Þannig háttaði með sótarana (sjö talsins árið 1920) og kyndarana (23 árið 1920), sem önnuðust kyndingu í húsum og á skipum, og í Gasstöðinni í Reykjavík. Kúskar fluttu fólk og vörur á hestvögnum en þeir fóru að týna tölunni þegar bílaöldin hóf innreið sína á þriðja áratugnum. Og ekki má gleyma elstu starfsstétt landsins, hinni fjölmennu stétt vinnukvenna, sem er fyrir löngu horfin.

Myndir:

Höfundur

Guðmundur Jónsson

prófessor í sagnfræði, Hugvísindasviði HÍ

Útgáfudagur

22.10.2018

Spyrjandi

Nemendur í Egilsstaðaskóla

Tilvísun

Guðmundur Jónsson. „Við hvað störfuðu Íslendingar 1918?“ Vísindavefurinn, 22. október 2018, sótt 3. desember 2024, https://visindavefur.is/svar.php?id=75841.

Guðmundur Jónsson. (2018, 22. október). Við hvað störfuðu Íslendingar 1918? Vísindavefurinn. https://visindavefur.is/svar.php?id=75841

Guðmundur Jónsson. „Við hvað störfuðu Íslendingar 1918?“ Vísindavefurinn. 22. okt. 2018. Vefsíða. 3. des. 2024. <https://visindavefur.is/svar.php?id=75841>.

Chicago | APA | MLA

Senda grein til vinar

=

Við hvað störfuðu Íslendingar 1918?
Árið 1918 var meirihluti Íslendinga enn bændur og sjómenn sem sóttu af kappi í gögn lands og sjávar, en einnig var talsvert af fólki sem vann við heimilisþjónustu hjá öðrum. Værir þú uppi á þessum tíma er því líklegt að þú ynnir við landbúnaðarstörf, fiskveiðar og fiskvinnslu eða vinnumennsku sem innanhúshjú. Í þessum síðasttalda flokki voru næstum eingöngu konur sem gegndu ýmsum innanhússtörfum á heimilum annarra, svo sem barnapössun, matseld, þrifum og þess háttar.

Atvinnulífið var þó í mikilli deiglu því miklir fólksflutningar stóðu yfir úr sveitum í sjóþorp og kaupstaði. Nútímavæðingin var komin á fleygiferð og henni fylgdu ekki aðeins þéttbýlismyndun, vélvæðing og markaðsbúskapur heldur sífellt meiri verkaskipting og þar með ný störf. Margt ungt fólk sætti sig ekki við hlutskipti vinnumennskunnar og fábreytni sveitalífsins og freistaði gæfunnar í þéttbýlinu, sumir í leit að menntun, fleiri þó að betri og öruggari atvinnu, en öðru fremur var það óskin um að komast í sjálfstæða stöðu og stofna sitt eigið heimili sem knúði fólk til að yfirgefa sveitirnar. Gætnir og grandvarir menn býsnuðust yfir sjálfræðisfýsn ungu kynslóðarinnar.

Karlmenn að störfum á smíðaverkstæði. Myndin er tekin 1924.

Manntalið 1920 gefur góða mynd af atvinnu og störfum á Íslandi um það leyti sem fullveldi fékkst. Þá voru íbúar landsins 94.690 og þar af voru 39.524 manns á vinnumarkaði eða tæp 42% landsmanna. Aðallega voru það börn og unglingar sem voru utan vinnumarkaðar, en einnig styrkþegar, eftirlaunamenn og þeir sem lifðu á eignum sínum. Það kann einhverjum að þykja skrýtið að konur voru þá aðeins 30% vinnuaflsins en karlar 70%. Tvær ástæður eru fyrir þessu. Í samfélaginu var skýr verkaskipting milli karla og kvenna. Eiginmenn unnu fyrir fjölskyldunni á vinnumarkaði á meðan stór hluti eiginkvenna vann heima við, sá um heimilisverk og barnauppeldi. Þessar konur þáðu ekki laun fyrir vinnu sína og töldust því ekki á vinnumarkaði samkvæmt skilgreiningu manntala. Í öðru lagi var ekki talið að giftar útivinnandi konur, margar í stopulli eða árstíðabundinni vinnu, væru á vinnumarkaði nema þær gegndu sérhæfðum störfum eða augljóst væri að eiginmaðurinn væri óstarfhæfur eða án atvinnu.

Sjálfur vinnumarkaðurinn var mjög kynskiptur. Karlar voru allsráðandi í fiskveiðum, byggingarstörfum, mörgum iðngreinum, flutningastarfsemi og peningastofnunum. Helstu kvennastörfin voru aftur á móti fiskvinnsla, saumastörf, afgreiðsla í búðum, veitingastörf, ræstingar og þvottar, hjúkrun, fatahreinsun og heimilisþjónusta. Sú skarpa aðgreining í karla- og kvennastörf sem einkenndi vinnumarkað á 20. öldinni var orðin skýrt mótuð upp úr aldamótum 1900.

Konur að vaska saltfisk í kerjum. Myndin er tekin á árunum 1910-1920.

Í meðfylgjandi töflu um atvinnuskiptingu árið 1920 sést að 38% starfandi fólks vann við landbúnað, 19% við sjávarútveg og fiskvinnslu og 15% við heimilisþjónustu, en þann flokk fylltu innanhúshjúin. Atvinnugreinar í þéttbýlinu uxu ört og voru iðnaður, verslun og samgöngur orðnar gildar atvinnugreinar, hver um sig með 6-7% hlutdeild í vinnuafli. Í iðnaði vann fjöldi manns við trésmíði, járn- og málmsmíði og bóka- og blaðaútgáfu, en það vekur athygli að fjölmennasta iðngreinin var prjóna- og saumaskapur. Á fáeinum áratugum hafði fjölmörgum konum tekist að gera saumaskap að lifibrauði sínu og töldust hvorki fleiri né færri en 679 saumakonur árið 1920.

Verslunin þandist út og helgaðist vöxtur hennar bæði af því að markaðsbúskapur breiddist út en einnig af miklum vexti utanlandsverslunarinnar sem íslenskir menn voru að taka yfir af dönskum kaupmönnum. Störfum fjölgaði því ört í verslun og samgöngum. Kaupmennska og búðarstörf urðu vinsæl og dæmi voru um að stöndugir bændur seldu jarðir sínar til að geta stofnað búðarholur í Reykjavík.

Tafla 1. Skipting vinnuafls eftir atvinnugreinum árið 1920.

Fjöldi % Karlar Konur
Landbúnaður 15.170 38 13.171 1.999
Sjávarútvegur (fiskveiðar og fiskvinnsla) 7.577 19 6.558 1.018
Iðnaður 2.638 7 1.365 1.272
- Matvælaiðnaður 207 1 174 33
- Vefjariðnaður, skó- og fatagerð 1.497 4 368 1.129
- Málm- og skipasmíði 382 1 377 5
- Annar iðnaður 413 1 308 104
Byggingastarfsemi og veitur 1.736 4 1.736 1
Verslun, veitinga- og hótelrekstur 2.328 6 1.737 591
- Heildverslun 258 1 227 31
- Smásöluverslun 1.809 5 1.372 437
- Veitinga- og hótelrekstur 260 1 137 123
Samgöngur 2.192 6 1.992 199
- Fólks- og vöruflutningar á landi 1.192 3 1.093 98
- Flutningar á sjó 696 2 694 2
- Rekstur pósts og síma 253 1 156 97
Peningastofnanir o.fl. 441 1 300 141
Ýmis þjónustustörf 6.223 16 131 6.092
- Heimilisþjónusta 5.844 15 2 5.842
- Önnur persónuleg þjónusta 344 1 105 239
Starfsemi hins opinbera 1.221 3 692 529
- Opinber þjónusta 1.028 3 516 512
Samtals 39.524 100 27.681 11.843

Mynd frá árunum 1910-1920, tekin á straustofu Sæunnar Bjarnadóttur á Laufásvegi 4

Mörg ný störf urðu til í bæjum á fyrstu áratugum 20. aldar. Rakarar, rafvirkjar, bílstjórar, talsímakonur, símaritarar og hjúkrunarkonur voru heiti á nýjum störfum sem áttu eftir að gera sig gildandi þegar tímar liðu. En svo voru önnur störf sem áttu sér ekki langa ævi og eru nú með öllu horfin. Þannig háttaði með sótarana (sjö talsins árið 1920) og kyndarana (23 árið 1920), sem önnuðust kyndingu í húsum og á skipum, og í Gasstöðinni í Reykjavík. Kúskar fluttu fólk og vörur á hestvögnum en þeir fóru að týna tölunni þegar bílaöldin hóf innreið sína á þriðja áratugnum. Og ekki má gleyma elstu starfsstétt landsins, hinni fjölmennu stétt vinnukvenna, sem er fyrir löngu horfin.

Myndir:

...