Senda inn spurningu
Sólin Sólin Rís 11:06 • sest 15:34 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 07:51 • Sest 14:06 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 04:34 • Síðdegis: 16:43 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 10:47 • Síðdegis: 22:54 í Reykjavík
Visit the English version

Flokkun:

Náttúruvísindi og verkfræði Jarðvísindi

Hvaða stórgos varð á jörðinni árið 536 og er vitað hvaða afleiðingar það hafði?

Sigurður Steinþórsson

Upprunalega var m.a. spurt:
Gæti stórgos árið 536 verið uppruni sagna um Ragnarök og Fimbulveturinn sem sagt er frá í Heimskringlu?

Gosmóðuveturinn 536 var upphaf harðasta kuldaskeiðs á norðurhveli jarðar í 2000 ár.[1] Kólnuninni olli eldgos, sennilega tvö, sem enn hefur ekki tekist að staðsetja með vissu. Samtímaheimildir um þessa atburði voru víða skráðar, í Istanbúl (Miklagarði) segir í handritum að sól hafi sortnað, hitastig fallið í mars 536 og kuldaskeið hafist sem ekki linnti í tvo áratugi. Frásagnir af „þurri móðu“, óáran, hungursneyð, þurrkum og kulda má finna frá Róm, Bretlandseyjum, Kína og Perú.

Þessar fornu lýsingar, sem um margt minna á Móðuharðindin 1783-84, túlka eldfjallafræðingar – með aðstoð nýrra rannsókna – þannig, að árið 536 hafi eldgos þeytt upp í andrúmsloftið gríðarlegu magni af brennisteini. Með hvörfum við raka andrúmsloftsins varð til móða af brennisteinssýru–ördropum (e. aerosols) sem hindraði geislun sólar til jarðar og olli þannig kólnun. Síðan bætti annað eldgos við brennisteinsryki fjórum árum síðar – talað er um þennan tíma sem „litlu ísöld á síð-fornöld“ (e. Late Antique Little Ice Age, LALIA). Önnur „lítil ísöld“ varð sem kunnugt er á norðurhveli frá 12. til 18. aldar. Talið er að árið 536 hafi sumarhiti í Evrópu fallið meira en 2,5°C niður fyrir meðallag og fjórum árum síðar (540), eftir að heldur hafði rofað til, bætti enn í og hitinn fór 2,7°C undir meðallag.[2]

Niðurstaða líkanútreikninga um áhrif gosgufunnar á sumarhita í Evrópu 536–560 e.Kr. (Toohey o.fl. 2016). ΔT(°C) = Frávik hitastigs frá meðalhita.

Rannsóknir á árhringjum (dendrochronology) í fornum eikum á Írlandi[3] sýna óeðlilega rýran vöxt trjánna árin 536 og 540 sem staðfestir kuldakast á þessu tímabili og rennir stoðum undir þá hugmynd að um tvö eldgos hafi verið að ræða. Sama sýna þunnir árhringir víðar í Norður-Evrópu, Mongólíu og á vesturströnd Norður-Ameríku.

Rafleiðnimælingar á ískjörnum úr Grænlandsjökli[4] gefa háan styrk brennisteins í úrkomu ársins 536 og aftur 540, en í ískjörnum frá Suðurskautslandinu[5] kemur einungis 536-lagið fram. Af þessu má draga þrjár ályktanir:
  • Öll lögin eru brennisteinssúr úrkoma úr eldfjallagufum, ekki ryk frá til dæmis árekstri við loftstein.
  • Eldgosið 536 varð í hitabeltinu, en gosið 540 á norðurhveli jarðar.
  • Gosið 536 var talsvert öflugra en gosið 1815 í eldfjallinu Tambora í Sunda-eyjaklasanum í Indónesíu, sem á sínum tíma olli „árinu án sumars“.

Sem fyrr segir hefur ekki tekist enn, svo allir séu sáttir, að staðsetja eldgosin sem „litla ísöld fornaldar“ er rakin til. Sú staðreynd að öflugt sýrulag frá um 536 finnst í jökulskjöldum beggja heimskauta bendir til eldstöðva í hitabeltinu. Nefnd hafa verið með rökum eldfjöllin Rabaul í Papúa Nýju-Gíneu og Krakatá milli Jövu og Súmötru, en um hið síðarnefnda eru skráðar heimildir um gos árið 416 sem „alls eins gæti átt við 536“. Árið 2010 var bent á þriðja möguleikann, Tierra Blanca Joven (TBJ) eldgosið í öskjunni Ilopango, El Salvador, sem talið var hafa orðið á 5. – 6. öld.[6] Gos þetta var hið stærsta í El Salvador í 10.000 ár og meðal stærstu eldgosa á jörðinni (áætlað, út frá gjóskulagi á landgrunni Mið-Ameríku, um 84 km3 sem svarar til VEI 6–7)[7]. C-14 greiningar á tré sem lent hafði í gjóskuflóði frá eldstöðinni gáfu dánarárið 535. Samkvæmt þessu berast böndin að TBJ-gosinu: stærðin, aldurinn og lega nærri miðbaug styðja það.

En hvað með síðara gosið? Þar þykir eitthvert eldfjall í Norður-Ameríku koma sterkt til greina en einnig hefur verið bent á Ísland. Heldur er sá möguleiki þó ólíklegur í ljósi þess hve þekkt eldfjallasaga landsins er og gjóskulagafræðin þróuð.

Eldgos geta haft mikil áhrif á veðurfar til skemmri tíma, en til þess að svo megi verða þurfa þau að vera mjög stór eða „vel“ staðsett og helst hvoru tveggja.

Sem von er hafa fræðimenn reynt að tengja þætti í mannkynssögunni við þessar 6.-aldar náttúruhamfarir, hungur og harðindi í 20 ár, líkt og breski loftslagsfræðingurinn Hubert H. Lamb gerði þegar hann rakti upphaf frönsku byltingarinnar 1789 að hluta til Skaftárelda, harðindavetrar í Evrópu 1783-4. Meðal atburða sem tengdir hafa verið hörmungunum upp úr 535 er plága, skyld svartadauða, sem geisaði kringum Miðjarðarhaf 541-549, sókn Atla Húnakonungs inn í Evrópu (434-453) og fall Rómar (476), sem hrundu þjóðflutningatímabilinu af stað, sem og upplausn í samfélögum Norðurlanda sem í framhaldinu leiddi til víkingaaldar (793). Sömuleiðis datt einhverjum í hug að hugmyndir í fornum ritum Íslendinga um Fimbulvetur og Ragnarök byggist á minni kynslóðanna frá hörmungunum hálfri þúsöld fyrr.

Tilvísanir:
  1. ^ Sjá Wikipedia: Volcanic winter of 536 þar sem einnig er að finna 39 tilvísanir.
  2. ^ M Toohey, K Krüger, M Sigi, F Stordal, H Svensen 2016. Climatic and societal impacts of a volcanic double event at the dawn of the Middle Ages. Climatic Change 136: 401-412. doi:10.1007/s10584-016-1648-7
  3. ^ MGL Ballie 1994. Dendrochronology raises questions about the nature of the AD 536 dust-veil event. The Holocene 4: 113-120.
  4. ^ LB Larsen o.fl. 2008. New ice core evidence for a volcanic cause of the A.D. 536 dust veil. Geophys. Res. Lett. 35 (4). doi:10.1029/2007GL032450.
  5. ^ DG Ferris o.fl. 2011. South Pole ice core record of explosive volcanic eruptions in the first and second millennia A.D. and evidence of a large eruption in the tropics around 535 A.D. J. Geophys. Res.: Atmosphere, 116, D17. doi:10.1029/2011JD015916
  6. ^ R Dull o.fl. 2010. Did the TBJ Ilopango eruption cause the AD 536 event? AGU Fall Meeting Abstracts 13: V13C-2370. Bibcode: 2010AGUFM.V13C2370D
  7. ^ VEI (Volcanic Explosivity Index — Skali frá 0 til 8 um sprengikraft eldgoss)

Myndir:
  • M Toohey, K Krüger, M Sigi, F Stordal, H Svensen 2016. Climatic and societal impacts of a volcanic double event at the dawn of the Middle Ages. Climatic Change 136: 401-412. doi:10.1007/s10584-016-1648-7
  • Rawpixel.com. (Sótt 9.2.2023).

Öll spurningin var í löngu máli og er svona í heild sinni:
Í marstímariti sínu 2017 segir National Geographic svo frá á bls. 39 "Eruption of at least one large volcano darkened the sun [in Scandinavia] beginning A.D. 536 for the next 8 years" Höfundurinn telur þetta gos hafa verið uppruni sagna um Ragnarök og Fimbulveturinn sem sagt er frá í Heimskringlu. Hann telur þennan atburð hafa verið uppruna Víkingaaldarinnar þegar fólk á.þessum svæðum börðust sín á milli um nauðsynjar lífsins, og fóru síðar sem hópar í langferðir sem Víkingar. Ef þetta er rétt, tel ég trúlegt að gosið hafi verið á Íslandi. Og ef það er rétt, byrjaði Víkingaöldin í raun og veru á Íslandi áður en þar var land numið. Er eitthvað vitað um uppruna þessa goss, t.d. með könnunum á ískjörnum frá Grænlandi? Er eitthvað kennt um þetta í íslenskum skólum í dag?

Höfundur

Sigurður Steinþórsson

Sigurður Steinþórsson

prófessor emeritus

Útgáfudagur

6.3.2023

Spyrjandi

Sverrir Sigurðsson

Efnisorð

Tilvísun

Sigurður Steinþórsson. „Hvaða stórgos varð á jörðinni árið 536 og er vitað hvaða afleiðingar það hafði?“ Vísindavefurinn, 6. mars 2023. Sótt 10. desember 2023. http://visindavefur.is/svar.php?id=83660.

Sigurður Steinþórsson. (2023, 6. mars). Hvaða stórgos varð á jörðinni árið 536 og er vitað hvaða afleiðingar það hafði? Vísindavefurinn. Sótt af http://visindavefur.is/svar.php?id=83660

Sigurður Steinþórsson. „Hvaða stórgos varð á jörðinni árið 536 og er vitað hvaða afleiðingar það hafði?“ Vísindavefurinn. 6. mar. 2023. Vefsíða. 10. des. 2023. <http://visindavefur.is/svar.php?id=83660>.

Chicago | APA | MLA

Tengd svör

Þessi síða notar vafrakökur Nánari upplýsingar

Ég samþykki
Spyrja

Sendu inn spurningu LeiðbeiningarTil baka

Hér getur þú sent okkur nýjar spurningar um vísindaleg efni.

Hafðu spurninguna stutta og hnitmiðaða og sendu aðeins eina í einu. Einlægar og vandaðar spurningar um mikilvæg efni eru líklegastar til að kalla fram vönduð og greið svör. Ekki er víst að tími vinnist til að svara öllum spurningum.

Persónulegar upplýsingar um spyrjendur eru eingöngu notaðar í starfsemi vefsins, til dæmis til að svör verði við hæfi spyrjenda. Spurningum er ekki sinnt ef spyrjandi villir á sér heimildir eða segir ekki nægileg deili á sér.

Spurningum sem eru ekki á verksviði vefsins er eytt.

Að öðru leyti er hægt að spyrja Vísindavefinn um allt milli himins og jarðar!

=

Senda grein til vinar

=

Hvaða stórgos varð á jörðinni árið 536 og er vitað hvaða afleiðingar það hafði?
Upprunalega var m.a. spurt:

Gæti stórgos árið 536 verið uppruni sagna um Ragnarök og Fimbulveturinn sem sagt er frá í Heimskringlu?

Gosmóðuveturinn 536 var upphaf harðasta kuldaskeiðs á norðurhveli jarðar í 2000 ár.[1] Kólnuninni olli eldgos, sennilega tvö, sem enn hefur ekki tekist að staðsetja með vissu. Samtímaheimildir um þessa atburði voru víða skráðar, í Istanbúl (Miklagarði) segir í handritum að sól hafi sortnað, hitastig fallið í mars 536 og kuldaskeið hafist sem ekki linnti í tvo áratugi. Frásagnir af „þurri móðu“, óáran, hungursneyð, þurrkum og kulda má finna frá Róm, Bretlandseyjum, Kína og Perú.

Þessar fornu lýsingar, sem um margt minna á Móðuharðindin 1783-84, túlka eldfjallafræðingar – með aðstoð nýrra rannsókna – þannig, að árið 536 hafi eldgos þeytt upp í andrúmsloftið gríðarlegu magni af brennisteini. Með hvörfum við raka andrúmsloftsins varð til móða af brennisteinssýru–ördropum (e. aerosols) sem hindraði geislun sólar til jarðar og olli þannig kólnun. Síðan bætti annað eldgos við brennisteinsryki fjórum árum síðar – talað er um þennan tíma sem „litlu ísöld á síð-fornöld“ (e. Late Antique Little Ice Age, LALIA). Önnur „lítil ísöld“ varð sem kunnugt er á norðurhveli frá 12. til 18. aldar. Talið er að árið 536 hafi sumarhiti í Evrópu fallið meira en 2,5°C niður fyrir meðallag og fjórum árum síðar (540), eftir að heldur hafði rofað til, bætti enn í og hitinn fór 2,7°C undir meðallag.[2]

Niðurstaða líkanútreikninga um áhrif gosgufunnar á sumarhita í Evrópu 536–560 e.Kr. (Toohey o.fl. 2016). ΔT(°C) = Frávik hitastigs frá meðalhita.

Rannsóknir á árhringjum (dendrochronology) í fornum eikum á Írlandi[3] sýna óeðlilega rýran vöxt trjánna árin 536 og 540 sem staðfestir kuldakast á þessu tímabili og rennir stoðum undir þá hugmynd að um tvö eldgos hafi verið að ræða. Sama sýna þunnir árhringir víðar í Norður-Evrópu, Mongólíu og á vesturströnd Norður-Ameríku.

Rafleiðnimælingar á ískjörnum úr Grænlandsjökli[4] gefa háan styrk brennisteins í úrkomu ársins 536 og aftur 540, en í ískjörnum frá Suðurskautslandinu[5] kemur einungis 536-lagið fram. Af þessu má draga þrjár ályktanir:
  • Öll lögin eru brennisteinssúr úrkoma úr eldfjallagufum, ekki ryk frá til dæmis árekstri við loftstein.
  • Eldgosið 536 varð í hitabeltinu, en gosið 540 á norðurhveli jarðar.
  • Gosið 536 var talsvert öflugra en gosið 1815 í eldfjallinu Tambora í Sunda-eyjaklasanum í Indónesíu, sem á sínum tíma olli „árinu án sumars“.

Sem fyrr segir hefur ekki tekist enn, svo allir séu sáttir, að staðsetja eldgosin sem „litla ísöld fornaldar“ er rakin til. Sú staðreynd að öflugt sýrulag frá um 536 finnst í jökulskjöldum beggja heimskauta bendir til eldstöðva í hitabeltinu. Nefnd hafa verið með rökum eldfjöllin Rabaul í Papúa Nýju-Gíneu og Krakatá milli Jövu og Súmötru, en um hið síðarnefnda eru skráðar heimildir um gos árið 416 sem „alls eins gæti átt við 536“. Árið 2010 var bent á þriðja möguleikann, Tierra Blanca Joven (TBJ) eldgosið í öskjunni Ilopango, El Salvador, sem talið var hafa orðið á 5. – 6. öld.[6] Gos þetta var hið stærsta í El Salvador í 10.000 ár og meðal stærstu eldgosa á jörðinni (áætlað, út frá gjóskulagi á landgrunni Mið-Ameríku, um 84 km3 sem svarar til VEI 6–7)[7]. C-14 greiningar á tré sem lent hafði í gjóskuflóði frá eldstöðinni gáfu dánarárið 535. Samkvæmt þessu berast böndin að TBJ-gosinu: stærðin, aldurinn og lega nærri miðbaug styðja það.

En hvað með síðara gosið? Þar þykir eitthvert eldfjall í Norður-Ameríku koma sterkt til greina en einnig hefur verið bent á Ísland. Heldur er sá möguleiki þó ólíklegur í ljósi þess hve þekkt eldfjallasaga landsins er og gjóskulagafræðin þróuð.

Eldgos geta haft mikil áhrif á veðurfar til skemmri tíma, en til þess að svo megi verða þurfa þau að vera mjög stór eða „vel“ staðsett og helst hvoru tveggja.

Sem von er hafa fræðimenn reynt að tengja þætti í mannkynssögunni við þessar 6.-aldar náttúruhamfarir, hungur og harðindi í 20 ár, líkt og breski loftslagsfræðingurinn Hubert H. Lamb gerði þegar hann rakti upphaf frönsku byltingarinnar 1789 að hluta til Skaftárelda, harðindavetrar í Evrópu 1783-4. Meðal atburða sem tengdir hafa verið hörmungunum upp úr 535 er plága, skyld svartadauða, sem geisaði kringum Miðjarðarhaf 541-549, sókn Atla Húnakonungs inn í Evrópu (434-453) og fall Rómar (476), sem hrundu þjóðflutningatímabilinu af stað, sem og upplausn í samfélögum Norðurlanda sem í framhaldinu leiddi til víkingaaldar (793). Sömuleiðis datt einhverjum í hug að hugmyndir í fornum ritum Íslendinga um Fimbulvetur og Ragnarök byggist á minni kynslóðanna frá hörmungunum hálfri þúsöld fyrr.

Tilvísanir:
  1. ^ Sjá Wikipedia: Volcanic winter of 536 þar sem einnig er að finna 39 tilvísanir.
  2. ^ M Toohey, K Krüger, M Sigi, F Stordal, H Svensen 2016. Climatic and societal impacts of a volcanic double event at the dawn of the Middle Ages. Climatic Change 136: 401-412. doi:10.1007/s10584-016-1648-7
  3. ^ MGL Ballie 1994. Dendrochronology raises questions about the nature of the AD 536 dust-veil event. The Holocene 4: 113-120.
  4. ^ LB Larsen o.fl. 2008. New ice core evidence for a volcanic cause of the A.D. 536 dust veil. Geophys. Res. Lett. 35 (4). doi:10.1029/2007GL032450.
  5. ^ DG Ferris o.fl. 2011. South Pole ice core record of explosive volcanic eruptions in the first and second millennia A.D. and evidence of a large eruption in the tropics around 535 A.D. J. Geophys. Res.: Atmosphere, 116, D17. doi:10.1029/2011JD015916
  6. ^ R Dull o.fl. 2010. Did the TBJ Ilopango eruption cause the AD 536 event? AGU Fall Meeting Abstracts 13: V13C-2370. Bibcode: 2010AGUFM.V13C2370D
  7. ^ VEI (Volcanic Explosivity Index — Skali frá 0 til 8 um sprengikraft eldgoss)

Myndir:
  • M Toohey, K Krüger, M Sigi, F Stordal, H Svensen 2016. Climatic and societal impacts of a volcanic double event at the dawn of the Middle Ages. Climatic Change 136: 401-412. doi:10.1007/s10584-016-1648-7
  • Rawpixel.com. (Sótt 9.2.2023).

Öll spurningin var í löngu máli og er svona í heild sinni:
Í marstímariti sínu 2017 segir National Geographic svo frá á bls. 39 "Eruption of at least one large volcano darkened the sun [in Scandinavia] beginning A.D. 536 for the next 8 years" Höfundurinn telur þetta gos hafa verið uppruni sagna um Ragnarök og Fimbulveturinn sem sagt er frá í Heimskringlu. Hann telur þennan atburð hafa verið uppruna Víkingaaldarinnar þegar fólk á.þessum svæðum börðust sín á milli um nauðsynjar lífsins, og fóru síðar sem hópar í langferðir sem Víkingar. Ef þetta er rétt, tel ég trúlegt að gosið hafi verið á Íslandi. Og ef það er rétt, byrjaði Víkingaöldin í raun og veru á Íslandi áður en þar var land numið. Er eitthvað vitað um uppruna þessa goss, t.d. með könnunum á ískjörnum frá Grænlandi? Er eitthvað kennt um þetta í íslenskum skólum í dag?
...