Senda inn spurningu
Sólin Sólin Rís 07:15 • sest 19:23 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 20:55 • Sest 22:00 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 00:47 • Síðdegis: 13:41 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 06:59 • Síðdegis: 20:23 í Reykjavík
Visit the English version

Flokkun:

Náttúruvísindi og verkfræði Jarðvísindi

Hvernig myndast súr kvika?

Ármann Höskuldsson

Súr kvika getur myndast á tvennan máta:

Í fyrsta lagi getur hún orðið til við hlutkristöllun á basískri kviku (hlutkristöllun er útskýrð í svari Sigurðar Steinþórssonar við spurningunni Hvernig er talið að ólíkar kvikugerðir sem koma upp í íslenskum eldstöðvum verði til?). Basísk kvika er frumkvikan sem verður til djúpt niðri í möttlinum. Kvikan stígur til yfirborðs og safnast gjarnan fyrir á mótum möttuls og skorpu eða í jarðskorpunni sjálfri. Þegar kvikan tekur að kólna fara að myndast í henni kristallar. Hvaða kristallar myndast er háð efnasamsetningu kvikunnar. Við hlutkristöllun bindast frumefni úr kvikunni kristöllunum sem falla út eftir því sem kvikan kólnar. Þannig verður kvikan sífellt rýrari af frumefnum eins og kalsín (Ca) og magnesín (Mg), en stöðugt ríkari í efnum eins og kísil (Si), natrín (Na) og kalín (K) sem falla út við lægra hitastig.

Með öðrum orðum þá hefur hlutkristöllun þau áhrif á kvikuna að hún verður hlutfallslega ríkari í efnum sem að ganga seint inn í kristalla. Þessu ferli var lýst af Bowen og hefur verið nefnt kristöllunarröð Bowens (Bowen's reaction series). Þannig myndast kristallar eins og ólivín sem verður til við það að magnesín fellur úr kvikunni, og plagíóklas sem tekur kalsín úr kvikunni, fyrst en eftir því sem minna verður af þessum efnum breytist samsetning kvikunnar og eiginleikar þeirra kristalla sem út falla. Í lok kristöllunar á kvikunni er orðinn til vökvi ríkur af kísil (Si, Na og K ásamt fleiri efnum) og þennan vökva köllum við súra kviku. Hins vegar þarf mikið magn af basískri kviku til að mynda umtalsvert magn súrrar kviku á þennan hátt.



Í öðru lagi myndast súr kvika með því að snúa þessu ferli við, það er með því að bræða upp kristallað berg. Í því tilviki losnar fyrst um þau efni sem síðast gengu inn í kristalla við hlutkristöllun. Komið hefur í ljós við rannsóknir á Íslandi að þetta ferli er mun afkastameira en hlutkristöllunarferlið og mest af því súra bergi sem að finnst hér á landi er myndað við uppbræðslu á kristölluðu bergi. Það berg sem brætt er upp á Íslandi er þó ekki hreint basalt þar sem jarðhitavirknin hefur breytt samsetningu þess og þar með lækkað bræðslumarkið. Þetta gerir það að verkum að minni orku þarf til að bræða það upp en hefðbundið basalt. Varminn sem þarf til að bræða bergið kemur frá basískri kviku sem að treðst inn í jarðskorpuna.

Frekari fróðuleikur á Vísindavefnu:

Mynd: Bowen's reaction series á Wikipedia. Sótt 19. 02. 2008. Þýtt af ritstjórn Vísindavefsins.

Höfundur

Ármann Höskuldsson

Ármann Höskuldsson

eldfjallafræðingur við Jarðvísindastofnun Háskólans

Útgáfudagur

26.2.2008

Spyrjandi

Sara Magnúsdóttir

Efnisorð

Tilvísun

Ármann Höskuldsson. „Hvernig myndast súr kvika?“ Vísindavefurinn, 26. febrúar 2008. Sótt 24. september 2023. http://visindavefur.is/svar.php?id=7103.

Ármann Höskuldsson. (2008, 26. febrúar). Hvernig myndast súr kvika? Vísindavefurinn. Sótt af http://visindavefur.is/svar.php?id=7103

Ármann Höskuldsson. „Hvernig myndast súr kvika?“ Vísindavefurinn. 26. feb. 2008. Vefsíða. 24. sep. 2023. <http://visindavefur.is/svar.php?id=7103>.

Chicago | APA | MLA

Þessi síða notar vafrakökur Nánari upplýsingar

Ég samþykki
Spyrja

Sendu inn spurningu LeiðbeiningarTil baka

Hér getur þú sent okkur nýjar spurningar um vísindaleg efni.

Hafðu spurninguna stutta og hnitmiðaða og sendu aðeins eina í einu. Einlægar og vandaðar spurningar um mikilvæg efni eru líklegastar til að kalla fram vönduð og greið svör. Ekki er víst að tími vinnist til að svara öllum spurningum.

Persónulegar upplýsingar um spyrjendur eru eingöngu notaðar í starfsemi vefsins, til dæmis til að svör verði við hæfi spyrjenda. Spurningum er ekki sinnt ef spyrjandi villir á sér heimildir eða segir ekki nægileg deili á sér.

Spurningum sem eru ekki á verksviði vefsins er eytt.

Að öðru leyti er hægt að spyrja Vísindavefinn um allt milli himins og jarðar!

=

Senda grein til vinar

=

Hvernig myndast súr kvika?
Súr kvika getur myndast á tvennan máta:

Í fyrsta lagi getur hún orðið til við hlutkristöllun á basískri kviku (hlutkristöllun er útskýrð í svari Sigurðar Steinþórssonar við spurningunni Hvernig er talið að ólíkar kvikugerðir sem koma upp í íslenskum eldstöðvum verði til?). Basísk kvika er frumkvikan sem verður til djúpt niðri í möttlinum. Kvikan stígur til yfirborðs og safnast gjarnan fyrir á mótum möttuls og skorpu eða í jarðskorpunni sjálfri. Þegar kvikan tekur að kólna fara að myndast í henni kristallar. Hvaða kristallar myndast er háð efnasamsetningu kvikunnar. Við hlutkristöllun bindast frumefni úr kvikunni kristöllunum sem falla út eftir því sem kvikan kólnar. Þannig verður kvikan sífellt rýrari af frumefnum eins og kalsín (Ca) og magnesín (Mg), en stöðugt ríkari í efnum eins og kísil (Si), natrín (Na) og kalín (K) sem falla út við lægra hitastig.

Með öðrum orðum þá hefur hlutkristöllun þau áhrif á kvikuna að hún verður hlutfallslega ríkari í efnum sem að ganga seint inn í kristalla. Þessu ferli var lýst af Bowen og hefur verið nefnt kristöllunarröð Bowens (Bowen's reaction series). Þannig myndast kristallar eins og ólivín sem verður til við það að magnesín fellur úr kvikunni, og plagíóklas sem tekur kalsín úr kvikunni, fyrst en eftir því sem minna verður af þessum efnum breytist samsetning kvikunnar og eiginleikar þeirra kristalla sem út falla. Í lok kristöllunar á kvikunni er orðinn til vökvi ríkur af kísil (Si, Na og K ásamt fleiri efnum) og þennan vökva köllum við súra kviku. Hins vegar þarf mikið magn af basískri kviku til að mynda umtalsvert magn súrrar kviku á þennan hátt.



Í öðru lagi myndast súr kvika með því að snúa þessu ferli við, það er með því að bræða upp kristallað berg. Í því tilviki losnar fyrst um þau efni sem síðast gengu inn í kristalla við hlutkristöllun. Komið hefur í ljós við rannsóknir á Íslandi að þetta ferli er mun afkastameira en hlutkristöllunarferlið og mest af því súra bergi sem að finnst hér á landi er myndað við uppbræðslu á kristölluðu bergi. Það berg sem brætt er upp á Íslandi er þó ekki hreint basalt þar sem jarðhitavirknin hefur breytt samsetningu þess og þar með lækkað bræðslumarkið. Þetta gerir það að verkum að minni orku þarf til að bræða það upp en hefðbundið basalt. Varminn sem þarf til að bræða bergið kemur frá basískri kviku sem að treðst inn í jarðskorpuna.

Frekari fróðuleikur á Vísindavefnu:

Mynd: Bowen's reaction series á Wikipedia. Sótt 19. 02. 2008. Þýtt af ritstjórn Vísindavefsins....