Hvernig fara plöntur að því að berast langar vegalengdir?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hvernig fara plöntur að því að berast langar vegalengdir?
Í árhundruð hafa náttúrufræðingar velt fyrir sér hvernig plöntur geti borist á milli fjarlægra staða og jafnvel numið land á nýjum eyjum langt úti í hafi. Hefðbundin sýn í líffræði hefur verið sú að ákveðnir eiginleikar fræja og ávaxta — eins og vængir, krókar eða safaríkir ávextir — séu sérstakar „dreifingaraðlaganir“ sem hjálpi plöntum að komast á nýjan stað.

Samkvæmt þessari hugmynd ættu plöntur með vængjuð eða loðin fræ að dreifast með vindi, plöntur með fræ sem fljóta ættu að berast með sjó og plöntur með safaríkum ávöxtum að dreifast með fuglum sem éta ávextina og skila fræjunum síðar á öðrum stað. Þannig hafi lögun og gerð fræja ráðið því hvaða tegundir ná að ferðast langar vegalengdir — og hverjar sitji eftir.

Rannsóknir sem byggja á gögnum vísindamanna frá Surtsey sýna hins vegar að þessi hefðbundna sýn stenst ekki.

Surtsey, sem reis úr hafi árið 1963, er einstök náttúruleg tilraunastofa þar sem fylgst hefur verið náið með komu allra plantna frá fyrsta degi. Þegar þetta svar er skrifað hafa alls 78 tegundir háplantna numið land á eynni. Í nýlegri rannsókn skoðuðu vísindamenn frá Íslandi, Ungverjalandi og Spáni hvort þessar tegundir ættu sameiginlega eiginleika sem ættu að auðvelda dreifingu — til dæmis vængjuð fræ eða safaríka ávexti. Enn fremur báru vísindamennirnir saman þrjú evrópsk flokkunarkerfi sem lýsa dreifingaraðferðum plantna. Niðurstaðan kom á óvart: Flestar plönturnar sem námu land á Surtsey höfðu enga sérstaka „dreifingaraðlögun“. Þær höfðu hvorki vængi né króka né safaríka ávexti — engu að síður náðu þær að ferðast tugi kílómetra yfir úthafið og festa rætur á ungri eldfjallaeyju.

Þegar rannsóknarteymið skoðaði gögn um fugla á Surtsey kom í ljós að landnám plantna tengdist náið fuglalífi. Eftir að sílamáfur hóf varp á eynni árið 1986 jókst fjöldi nýrra tegunda hratt, og flestar nýju tegundirnar fundust innan fuglabyggðarinnar sjálfrar. Fræ fundust í saur og ælum máfa, gæsa og hrafna sem höfðu flogið á milli Surtseyjar og meginlandsins. Þar með var sýnt fram á að fuglar flytja fræin í meltingarvegi sínum.^[1] Af 78 plöntutegundum sem numið hafa land á Surtsey fundust vísbendingar um slíka fræflutninga fyrir rúmlega 60 tegundir. Með öðrum orðum: plöntur sem áður voru taldar „án dreifingaraðlögunar“ nýttu sér fugla til að komast á nýjan stað.

Surtsey veitir einstakt tækifæri til að fylgjast með lífsferli vistkerfis frá grunni — frá fyrstu fræjunum sem bárust til eyjarinnar til fjölbreytts gróðurs og fuglalífs. Engin önnur eyja í heiminum hefur sambærileg, samfelld og nákvæm gögn sem gera kleift að rekja uppruna og dreifingu hverrar plöntu. Þess vegna hefur Surtsey orðið lykilvettvangur í alþjóðlegri umræðu um hvernig líf dreifist og þróast.

Rannsókn sem birtist árið 2025 í tímaritinu Ecology Letters^[2] sýnir að hefðbundin flokkun plantna, sem byggist á útlitseiginleikum fræja og ávaxta, er ekki áreiðanleg vísbending um hvernig plöntur dreifast í raun og veru. Í staðinn þarf að horfa á raunverulegt samspil plantna og dýra — sérstaklega fugla — og hvernig það mótar útbreiðslu og landnám tegunda.

Þessi nýja sýn hefur víðtæk áhrif á það hvernig við spáum fyrir um viðbrögð náttúrunnar við loftslagsbreytingum og hvernig líf flyst á milli staða í heimi sem tekur stöðugum breytingum.

Tilvísanir:

1. ^ Fræðilega hugtakið yfir flutning af þessu tagi er endózókoría (e. endozoochory)
2. ^ Sjá hér: Putative ‘Dispersal Adaptations’ Do Not Explain the Colonisation of a Volcanic Island by Vascular Plants, but Birds Can - Wasowicz - 2025 - Ecology Letters - Wiley Online Library. (Sótt 28.10.2025).

Myndir:

• Yfirlitsmynd: Sigmar Metúsalemsson. (2001). Surtseyjarfélagið. Birt með góðfúsulegu leyfi. https://surtsey.is/myndir-og-kort/
• Myndir af gróðri og fuglaskít: Pawel Wasowicz.

...