Er meira járn í íslensku bergi en annars staðar?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Er meira járn í íslensku bergi en annars staðar?
Ísland er að langmestum hluta úr blágrýti (basalti) og sú bergtegund er járnríkari en flestar aðrar, 8-10% járnmálmur (Fe) sem jafngildir 11-14% járnoxíði (Fe₂O₃). Basalt er algengasta bergtegund yfirborðs jarðar: Hafsbotnarnir eru basalt, sem og úthafseyjar (eins og Ísland) og enn fremur rúmmálsmiklir blágrýtisstaflar á meginlöndunum. Aðrar yfirborðsmyndanir meginlandanna — set af ýmsu tagi, setberg (samrunnið set), myndbreytt berg (bakað setberg) og djúpberg eins og granít (bráðnað úr myndbreyttu bergi) – eru almennt járnsnauðari en basalt.

Náttúrlegt hreint járn (járnmálmur) finnst ekki í jarðskorpunni, allt járn er bundið öðrum frumefnum í steindum. Undantekningar eru loftsteinar utan úr geimnum. Í basalti er járnið bundið sem silíkat (pýroxen, ólivín) og oxíð (magnetít, hematít, ilmenít). Magnetít (Fe₃O₄) er segulmögnuð steind og fáein prósent af því í basalti gera bergið sjálft segulmagnað. Sá eiginleiki hefur nýst til margra góðra hluta, til dæmis við málmleit og í jarðeðlisfræði.

Járnöld hófst þegar mönnum lærðist að bræða járn úr járngrýti. Það kann að hafa gerst í Litlu-Asíu fyrir 3500 árum eða svo og kunnáttan borist þaðan með tímanum til annarra landa. Þegar Ísland var numið var járnöld gengin í garð í norðanverðri Evrópu fyrir meira en 1000 árum og að minnsta kosti í þeim löndum sem landnámsmenn komu frá var járnið brætt úr mýrajárni með viðarkolum — í mýrajárni er járnið einkum sem límonít (Fe(OH).n(H₂O)) en einnig sem hematít (Fe₂O₃). Járnvinnsla af því tagi hefur framan af verið stunduð hér á landi nánast sem heimilisiðnaður og til þess þurfti mikinn við, enda eyddust birkiskógarnir skjótt meðal annars af þeim orsökum.^[1]

Járnnámur nú til dags eru einkum tvenns konar. Langmikilvægastar eru „bandajárnsmyndanir“ (e. banded iron formations) sem finnast á fornum hlutum allra meginlanda, forkambrískar að aldri (eldri en 1000 milljón ára). Þetta eru þykkar og víðáttumiklar myndanir þar sem þunn járnsteindalög (einkum magnetít eða hematít) skiptast á við lög úr kvarsi; lögin eru talin vera „efnaset“ sem fallið hefur árstíðabundið í grunnum sjó við aðstæður sem aðeins ríktu á jörðinni í árdaga. Mun rúmmálsminni eru járnmyndanir (magnetít) tengdar stórum storkubergs-innskotum, einkum graníti. Vegna þess hve margar stórar járngrýtismyndanir eru þekktar var járn löngum talið eitt fárra frumefna sem ekki væri fyrirsjáanlegur skortur á. Hins vegar fer nýting á því hraðvaxandi þannig að ýmsir telja nú að flestar námur verði þrotnar eftir 60-100 ár. Á móti kemur þó að endurnýting fer sívaxandi.

Tilvísun:

1. ^ Sigurður Steinþórsson. „Er nógu mikið járn í íslenskum mýrarauða til vinna það með raunhæfum hætti?“. Vísindavefurinn 15.2.2000. (Skoðað 28.4.2014).

Mynd:

• Dverghamrar < Áhugaverðir staðir < Íslenska < Ferðaþjónusta < Skaftárhreppur. (Sótt 29. 4. 2014).

...