Úr hverju er kertavax búið til og hver er efnaformúla þess?

Kerti eru gerð úr vaxi og kveikiþræði. Vaxið í kertum er vanlega gert úr parafíni, steríni eða býflugnavaxi, en parafínkertin eru langalgengust til daglegra nota.

Býflugnavaxkerti eru eins og nafnið gefur til kynna úr býflugnavaxi (e. beeswax) sem þernur í býflugnabúum búa til og nota í hólfin þar sem hunang býflugnanna er geymt. Í býflugnavaxinu eru fjölmörg efni en mest af svonefndum esterum af fitusýrum og löngum alkóhólkeðjum, auk þess sem þónokkuð er af vetniskolefni (e. hydrocarbons) og fitusýrum í vaxinu. Það voru Kínverjar á 7. öld sem fyrstir gerðu kerti úr býflugnavaxi og þaðan bárust þau til Evrópu á miðöldum. Kertin þóttu, og þykja enn, heldur dýr og voru aðeins keypt af efnafólki og kirkjunni og notkun þeirra breiddist því hægt út. Býflugnavaxkerti eru tiltölulega mjúk, þau brenna hægt og vegna náttúrulegra olía í vaxinu gefa þau frá sér milda lykt og lítið sót. Séu býflugnavaxkerti hituð aðeins yfir herbergishita verða þau límkennd (e. sticky). Vegna náttúrlegra litarefna eru kertin gullin á lit. Bræðslumark þeirra 62-64°C og blossamark 204°C.

Býflugnavaxkerti eru eins og nafnið gefur til kynna úr býflugnavaxi (e. beeswax) sem kemur úr býflugnabúum.

Talið er að fyrstu kertin hafi verið búin til af Rómverjum í kringum 500 fyrir Krist og voru þau úr tólg en tólgkerti voru notuð í Evrópu fram til 1800. Tólgin var unnin úr dýrafitu og var aðaluppistaðan þríglýseríð af sterínsýru (C₁₇H₃₅COOH, e. stearic acid), palmitínsýru (C₁₅H₃₁COOH, e. palmitic acid) og olíusýru (C₁₇H₃₃COOH, e. oleic acid). Í kringum 1800 var farið að vinna vax úr búrhvalsolíu en þau kerti voru harðari en tólgar- og býflugnavaxkertin og lyktarlítil þegar þau brunnu. Búrhvalsvaxið staldraði stutt við á markaðinum því á 19. öld urðu miklar framfarir í kertaframleiðslu. Um 1820 var farið að einangra sterínsýru úr dýrafitu og hún notuð í kerti og eftir 1850 ruddu parafínkerti sér rúms, ástæðan var lágt framleiðsluverð, minni lykt og minna sót samanborið við tólgina.

Orðið „stear“ kemur úr grísku og þýðir „tólg“ enda sterínsýra upphaflega unnin úr tólg. Í dag er sterínsýra unnin úr dýrafitu og jurtaolíu. Sterínsýra er hvítt og matt efni og harðasta vaxið af þeim sem hér eru talin upp. Bræðslumark sterínsýru er 70°C og blossamark þess 113°C. Bruni sterínsýru er hreinn og lyktarlaus.

Kertavax er vanlega gert úr parafíni, steríni eða býflugnavaxi, þar af eru parafínkertin langalgengust til daglegrar notkunar.

Parafín er aukaafurð úr olíuiðnaðinum og er blanda af alkönum með efnaformúluna C_nH_2n+2. Efnin í parafíni eru vanalega C₂₀H₄₂ upp í C₄₀H₈₂. Parafín er hvítt að lit og hálfgegnsætt efni og myndar lyktarlausan reyk þegar það brennur. Parafínkerti eru mýkri en sterínkerti og bogna auðveldlega í hita enda bræðslumark parafíns 37°C. Hrein parafínkerti bráðna því frekar hratt og brenna mun hraðar en sterínkerti. Parafínkerti eru því vanalega hert með því að blanda sterínvaxi út í, það hækkar bræðslumark kertisins upp í 80°C, hægir á bruna þess og gerir hann hreinni (minna sót myndast) og minna vax lekur niður hliðar kertanna. Sterínsýra gefur parafínkertum einnig gljáandi yfirborð. Blossamark parafíns er á bilinu 200-240°C. Blossamarkið er lægst á hreinu parafíni en hækkar við íblöndun.

Hægt er að kaupa lituð kerti og kerti sem gefa frá sér ilm. Þar sem parafín og sterínsýra eru nánast hvít á litinn og lyktarlaus þarf að bæta litar- og lyktarefnum út í vaxið ef sóst er eftir þessum eiginleikum í kertinu. Sum kerti eru einungis húðuð með lituðu vaxi og eru því hvít að innan, þetta er meðal annars gert til að minnka framleiðslukostnaðinn en einnig til að hafa kertin eins hrein og kostur er svo að kveikurinn stíflist ekki.

Myndir:

Wikimedia Commons. Pure Natural Beeswax Blocks. Eigandi myndarinnar er Jack Soley. Birt undir leyfinu CC BY-SA 4.0. (Sótt 2.8.2019).
Pixabay. (Sótt 2.8.2019).

Hér er fjölmörgum spurningum svarað, m.a.:

Hver er efnaformúla kertis (Marta Jörgensdóttir), Getur kviknað i kertavaxi? (Eygló Dóra Davíðsdóttir) Úr hverju er kertavax búið til? (Sylvía Oddný Arnardóttir) Hvað er kertavax? (Ragnar Eðvarð Kristinsson), Hvað lætur kertavax bráðna en ekki brenna (Kristjana Sigmundsdóttir).

Sendu inn spurningu

Úr hverju er kertavax búið til og hver er efnaformúla þess?

Útgáfudagur

Spyrjandi

Efnisorð

Höfundur

Tilvísun

Frekara lesefni á Vísindavefnum

Vísindadagatalið

Þorvaldur Gylfason

Nýleg svör