Vísindavefurinn: Hvaðan kemur orðið þágufall?

Hlusta

Eitt falla í latínu nefnist dativus og hafa nágrannamál eins og norðurlandamál, enska og þýska nýtt sér það í mállýsingum sínum (d. dativ, e. dative, þ. Dativ). Það lýsir því í hvers þágu eða óþágu eitthvað verður eða er gert. Í latneskri málfræði er til dæmis greint á milli, dativus commodi sem mætti nefna þægindafall og dativus incommodi óþægindafall. Of flókið er að lýsa hér frekari notkun dativus í latínu.

Í fyrstu íslensku mállýsingunni fyrir skóla eftir Halldór Kr. Friðriksson frá 1861 hefur hann eftirfarandi nöfn á föllunum án frekari skýringa: gjör., þol., þiggj., eig. (fyrir gjörandi, þolandi, þiggjandi, eigandi). Heldur yngri er kennslubók Jóns Þorkelssonar í latínu en hann segir um þágufall:

þágufall (þiggjandi, c. dativus) (1868:4).

Þarna er komið inn orðið þágufall en þiggjandi látið fylgja með í sviga.

Í fyrstu íslensku mállýsingunni fyrir skóla eftir Halldór Kr. Friðriksson frá 1861 er þiggjandi notað um fallið sem nú kallast þágufall. Hér þiggur Lykla-Pétur lyklana að himninum frá Jesú Kristi. Verkið er eftir Peter Paul Rubens.

Í kennslubók sinni fyrir alþýðuskóla (barnaskóla) skýrir Halldór Briem orðið þágufall á þennan hátt:

Þágufall (dativus) er haft, þegr eitthvað er gjört fyrir einhvern eða einhverjum gefið eða veitt eitthvað (1891:9).

Þarna hefur heitið þágufall fest sig í sessi og þiggjandi þar með horfið.

. (Sótt 27.06.2019).

Á 19. öld kappkostuðu höfundar kennslu- og fræðibóka að íslenska erlend (oftast latnesk) fræðiheiti og eru íslensku fallaheitin þannig orðin til. Benda má á ágæta grein eftir Höskuld Þráinsson í tímaritinu Íslenskt mál og almenn málfræði frá 1999 þar sem meðal annars er fjallað um þágufall. Hana má auðveldlega finna hér.

Heimildir:

Halldór Briem (1891). Stutt ágrip af íslenskri mállýsingu handa alþýðuskólum. Reykjavík.
Halldór Kr. Friðriksson. 1861. Íslenzk málmyndalýsing. Kaupmannahöfn.
Jón Þorkelsson. (1868). Latnesk orðmyndafræði eftir latínukennendur Reykjavíkurskóla.

Mynd:

Wikimedia Commons. Christ giving the Keys of Heaven to St. Peter by Peter Paul Rubens - Gemäldegalerie - Berlin - Germany 2017. Birt undir leyfinu CC BY-SA 4.0, © José Luiz Bernardes Ribeiro. (Sótt 13.6.2019).

Sendu inn spurningu Leiðbeiningar Til baka

Hér getur þú sent okkur nýjar spurningar um vísindaleg efni.

Hafðu spurninguna stutta og hnitmiðaða og sendu aðeins eina í einu. Einlægar og vandaðar spurningar um mikilvæg efni eru líklegastar til að kalla fram vönduð og greið svör. Ekki er víst að tími vinnist til að svara öllum spurningum.

Persónulegar upplýsingar um spyrjendur eru eingöngu notaðar í starfsemi vefsins, til dæmis til að svör verði við hæfi spyrjenda. Spurningum er ekki sinnt ef spyrjandi villir á sér heimildir eða segir ekki nægileg deili á sér.

Spurningum sem eru ekki á verksviði vefsins er eytt.

Að öðru leyti er hægt að spyrja Vísindavefinn um allt milli himins og jarðar!

Senda grein til vinar

Hvaðan kemur orðið þágufall?

Höfundur

Útgáfudagur

Spyrjandi

Efnisorð

Tilvísun

Tengd svör

Hver er staðan á þágufallssýki í dag? Stendur yfirvöldum á sama?

Hvenær á að nota „mig“ og hvenær á að nota „mér“ með sagnorðum?

Hvaðan eru nafnorðin „herbergi” og „stígvél” komin?

Hvenær kemur orðið brandari fyrst fram í rituðu máli og hvernig tengist það gamansemi?

Af hverju er talað um að kyrkja þegar einhver er tekinn hálstaki?

Sendu inn spurningu Leiðbeiningar Til baka

Senda grein til vinar

Hvaðan kemur orðið þágufall?

Höfundur

Útgáfudagur

Spyrjandi

Efnisorð

Tilvísun

Deila

Tengd svör

Hver er staðan á þágufallssýki í dag? Stendur yfirvöldum á sama?

Hvenær á að nota „mig“ og hvenær á að nota „mér“ með sagnorðum?

Hvaðan eru nafnorðin „herbergi” og „stígvél” komin?

Hvenær kemur orðið brandari fyrst fram í rituðu máli og hvernig tengist það gamansemi?

Af hverju er talað um að kyrkja þegar einhver er tekinn hálstaki?

Sendu inn spurningu LeiðbeiningarTil baka

Senda grein til vinar

Sendu inn spurningu Leiðbeiningar Til baka