Í hvaða málaætt germanskra mála finnast heiti á líkamshlutum eins og heila, enni, mænu og vélinda?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Í hvaða málaætt germanskra mála finnast heiti á líkamshlutum eins og heila, enni, mænu og vélinda?
Spurningin í fullri lengd hljóðaði svona:

Ég veit að flestir líkamshlutar okkar eiga sér samsvörun í germönskum málum. En sum þeirra virðast ekki falla í þann flokk. Hvaðan koma heiti eins og heili, enni, mæna, vélinda, lófi, il, þind og bris?

Germönsk mál skiptast í þrjár málaættir, norðurgermönsk mál (íslenska, færeyska, norska, danska, sænska), vesturgermönsk mál (enska, þýska, hollenska og fleiri) og austurgermanskt mál (gotneska). Orðin, sem spurt er um, teljast til norðurgermönsku málaættarinnar og sum eiga einnig skyld orð í vesturgermönsku málaættinni. Ef þau eru skoðuð í þeirri röð sem þau koma fram í spurningunni er þetta um þau að segja:

Heili: í færeysku heili, nýnorsku heile k., fornfrísnesku hēli-, hāl-. Í Íslenskri orðsifjabók Ásgeirs Blöndal Magnússonar (1989: 315) er uppruni talinn óljós. Orðið var oft talið skylt miðírsku coelán ‘innyfli’ en það er mjög vafasamt.

Enni: í færeysku enni, nýnorsku enne, sænskri mállýsku änne ‘andlitið ofan augna’, fornháþýsku andi, endi (sama merking), latínu antiae ‘ennislokkar’.

Mæna: í færeysku møna, nýnorsku møne, hjaltlensku møni.

Vélinda: í færeysku vælindi, nýnorsku vêlende (viljan, vøle,…), sænskri mállýsku välande, vajlunde (vändäl, vänälde, väräld). Ásgeir Blöndal telur upprunann óvissan.

Lófi: í færeysku lógvi, nýnorsku og sænsku love, forndönsku love og gotnesku lofa ‘innhlið handar’. Sömu ættar eru líklega miðenska lōf ‘stór ár’, hollenska loef ‘hjálparár’ og ef til vill danska luffe ‘framlimur (sem líkist árarblaði), til dæmis á hval; þykkur vettlingur’ (líklega tökuorð úr lágþýsku), skylt dönsku lab og íslensku löpp og labba, fornháþýsku laffa, lappo ‘flöt hönd, lófi; árarblað’.

Il: í fornu máli †íl kv: í færeysku il, nýnorsku il kv. og ilje k., sænsku og dönsku il, gamalli dönsku ilje, fe. ile (< *iliþ-) og ill h. (< *ilja-) (sama merking), miðlágþýsku ele, elde, elt (< *iliþ-) ‘sigg á höndum og fótum’, þýskri mállýsku illen ‘bólguhnúður’. Orðið virðist hafa mismunandi viðskeyti í germönskum málum: *iljō, *ilja-, *iliþ- og í íslensku gætir samskonar víxlanar á i og í í stofni eins og í íli: ilji, íð: ið.

Þind: í færeysku tind kv., nýnorsku tinder, tind kv. Líklega < *þen-ði- frekar en *þen-ðō, samanber fornindversku (sanskrít) tántu- ‘þráður, strengur’, sk. latínu tenēer og íslensku þenja, samanber og fornensku ðindan (st.)s. ‘bólgna út’.

Bris: í færeysku bris, nýnorsku bris ‘háls- og kviðarkirtlar’, sænskri mállýsku bris, bress (s.m.), sænsku kalvbräss ‘briskirtill í kálfi’; samanber ennfremur dönsku brissel ‘bógeitill, brjóstholskirtlar’. Líklega allt tökuorð úr þýsku, samanber þýska mállýsku bries, briesel, brüsel og nýháþýsku Brieschen, Bröschen (smækkunarending -chen).

Eins og sjá má af því sem tekið var hér saman koma orðin öll fyrir í vesturnorrænum málum (færeysku, nýnorsku) en sum þeirra einnig í austurnorrænum (dönsku, sænsku). Fáein virðast eiga ættingja í öðrum germönskum málum og enn færri í fjarskyldari málum. En skyldleiki utan norrænna mála er þó oft óljós.

Heimild og mynd:

• Ásgeir Blöndal Magnússon. 1989. Íslensk orðsifjabók. Orðabók Háskólans, Reykjavík. Orðsifjabókina má einnig finna á vef Stofnunar Árna Magnússonar í íslenskum fræðum undir Málið.is.
• ElastiBrain – Your Brain’s Potential. Topeka & Shawnee County Public Library. (Sótt 6.7.2023).

...