Senda inn spurningu
Sólin Sólin Rís 05:19 • sest 21:35 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 25:18 • Sest 04:56 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 07:07 • Síðdegis: 19:24 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 01:08 • Síðdegis: 13:14 í Reykjavík
Visit the English version

Flokkun:

Hugvísindi Sagnfræði: Íslandssaga

Hversu alvarleg geðveiki hrjáði Jón Magnússon sem ritaði píslarsöguna?

Jakob Smári

Jón Magnússon ritaði píslarsögu sína 1658-1659 þá tæplega fimmtugur. Þar greinir hann frá hremmingum þeim sem hann hafði orðið fyrir til líkama og sálar og rekur til galdramanna sveitunga sinna. Þetta var á þeim tíma sem svonefnt galdrafár grúfði yfir Evrópu og teygði anga sína til Íslands, einkum Vestfjarða. Munu Íslendingar samt hafa verið heldur minni ákafamenn á þessu sviði en margar nágrannaþjóðanna. Erfitt er að átta sig á hve mikil ítök galdratrú átti í öllum almenningi á þessum tíma. Ásakanir um galdra hafa væntanlega stundum ráðist af átökum um gögn og gæði fremur en trú á mátt þeirra.

Í píslarsögu Jóns Magnússonar greinir höfundur með miklum tilþrifum frá aðsóknum ýmiss konar sem hann verður fyrir. Frá sjónarhorni nútímalesanda kemur sá heimur sem þarna er lýst oft framandi fyrir sjónir:
Oft var munnurinn til að finna svo sem kipraður og kreistur út á aðra kinnina, svo ég hugði andlitið mundi aflagast og mér mundi ekki gagnast lengur að ákalla drottin eða til hans kalla, því djöflarnir voru mér tilfinnanlegir og þreifanlegir, sáust og líka svo sem ég til fann. Eftir yfirlestur yngra Jóns sást venjulega ormur uppi á pallfjölunum undir rúminu, sem ég lá í og stundum sást hann hlykkjast og beygja sig í kringum mig í rúminu.
Það er því nærtækt að afgreiða lýsingar Jóns sem afsprengi einhvers konar geðveiki eða geðröskunar. Það þarf hins vegar að greina á milli spurningarinnar um það hvort Jón Magnússon hafi verið geðveikur (psykótískur) í þeim skilningi að raunveruleikaskyn hans hafi verið brenglað og hinnar hvort hann hafi þjáðst af einhvers konar geðröskun án þess að vera endilega geðveikur. Þetta tvennt er alls ekki eitt og hið sama.

Að greina geðræn vandkvæði eða geðraskanir fólks sem enn er á lífi og þar sem við getum beitt þeim greiningar- og mælitækjum sem best eru og aflað upplýsinga að vild getur verið afar snúið. Oft er í þessu sambandi einmitt notað orðið geðraskanir fremur en geðsjúkdómar þar sem þekking okkar á þessum erfiðleikum er oftast mun takmarkaðri en sú þekking sem við höfum á því sem almennt er kallað sjúkdómar í læknisfræði, þannig að hæpið má telja að leggja þetta að jöfnu. Með því er í engu gert lítið úr þjáningum fólks sem á við geðræn vandamál að stríða. Af þessu má ljóst vera að slík greining, þar sem í hlut á löngu látið fólk, sem takmarkaðar upplýsingar eru um og sem bjó við hugmyndaheim sem orðinn er okkur fjarlægur, er í hæsta máta varasöm.

Sama gildir vitanlega þegar við í nútímanum reynum að greina geðraskanir eða geðveiki hjá fólki sem kemur úr allt öðrum menningarheimi en þeim sem við búum í. Svo dæmi sé tekið getur það sem litið er á sem þunglyndi lýst sér allt öðru vísi í latnesku Ameríku en hér á Fróni. Menn lýsa þar sums staðar hitatilfinningu eða eldinum sem færi sig frá fótum upp eftir líkamanum (fuego) sem fræðimenn telja samsvara þunglyndi á okkar slóðum. Engu að síður reyna gamansamir menn að greina þunglyndi hjá Agli Skallagrímssyni, andfélagslega persónuleikaröskun hjá Gretti Ásmundarsyni, oflæti Alexanders mikla eða hugvilluröskun hjá Ágústi Strindberg.

Hvað varðar hinn síðastnefnda eins og greint er frá í nýlegri bók um þennan skáldjöfur hafa svokallaðir fræðimenn fullyrt að hann hafi ýmist þjáðst af geðhrifapersónuleika-röskun, geðklofagerðarröskun, jaðarpersónuleikaröskun, alkóhólisma, heilaskemmdum margs konar, geðklofa og flogaveiki. Það eitt hafa menn verið sammála um að hann átt við alvarlega geðröskun að stríða, og þessar ályktanir hafa menn dregið af vitnisburði andstæðinga hans og skáldlegu hugarflugi hans sjálfs. Að menn komist, að því er virðist í alvöru að slíkri niðurstöðu, á svo veikum grunni, er áminning um hversu vafasöm fræðimennska hér er að verki. Svo fremi fólk hins vegar gleymi ekki varnöglum sem slá verður í slíkum tilvikum er þetta í sjálfu sér kannski saklaus samkvæmisleikur. En nóg um það.

Enda þótt píslir Jóns Magnússonar minni um margt á einkenni geðraskana þarf að skoða lýsingar hans á þeim í sögulegu samhengi. Jón Magnússon lifði á tímum þegar galdrar og áhrif þeirra voru væntanlega meðal meirihluta Íslendinga viðtekin sannindi. Það þykir nú á dögum afar mikilvægt þegar afstaða er tekin til þess hvort svonefndar ranghugmyndir eða ofskynjanir séu til marks um geðveiki eða ekki hvort viðkomandi er einn um þetta eða deili þessu með hópi manna sem hann hrærist með og tekur mið af. Það hefur trúlega verið raunin með Jón Magnússon. Það er því væntanlega mjög hæpið að tala um geðveiki Jóns í þessum skilningi. Vitanlega er samt harla líklegt eins og Sigurður Nordal ritar í formála útgáfu sinnar á Píslarsögunni að Jón hafi verið sérkennilegur maður, jafnvel í augum samtíðarmanna. Það er hins vegar allt önnur saga.

Ef við höldum áfram samkvæmisleiknum er afar mikilvægt að greina á milli þeirra einkenna sem Jón lýsir og svo hins vegar túlkunar hans á þessum einkennum. Hið síðarnefnda ræðst trúlega enn meira af tíðaranda en hið fyrra. Ýmis einkenni sem Jón lýsir eru alþekkt bæði hjá fólki almennt og í ríkari mæli til dæmis hjá þeim sem greindir eru með áráttu og þráhyggjuröskun. Þar má nefna áleitnar hugsanir um að guðlasta eða aðrar þær freistingar sem Jón nefnir svo.

Margt bendir til þess að sjálf baráttan við slíkar hugsanir geri þær enn illvígari. Þar af leiðandi kunna þær að vefjast öðrum fremur fyrir fólki sem er trúhneigt eða með öðrum hætti mjög upptekið af því að hugsa ekki það sem því finnst vera ljótar hugsanir. Marteinn Lúther mun meðal annars hafa þurft að glíma við slíka þráhyggju. Þarna er vandinn því sá að því uppteknari sem maður er af þessu því erfiðari verður gjarnan vandinn.

Önnur einkenni Jóns minna til dæmis á það sem kallað er líkömnunarraskanir og svo framvegis. Niðurstaðan er því sú að ýmis einkenni Jóns píslarsöguhöfundar má heimfæra upp á einkenni þess sem nú er litið á sem geðraskanir. Jón leið líka augsýnilega vítiskvalir. Í einhverjum skilningi mætti segja með slegnum fyrirvara að hann hafi trúlega átt við geðröskun á borð við þunglyndi, líkömnunarröskun, felmtursröskun eða hugrofsröskun af einhverju tagi að stríða sem síðan blandast saman við og birtist í efniviði þess menningarheims sem hann bjó í.

Allar ályktanir um geðsýki, geðveiki eða geðröskun eru hins vegar eins og fyrr var getið afar hæpnar. Spurningin er hvort skilningur á hugarheimi sautjándu aldar varpar ekki fremur ljósi á Jón Magnússon og skrif hans en greining einkenna hans í ljósi nútímahugmynda um geðraskanir.

Frekara lesefni á Vísindavefnum:

Höfundur

Jakob Smári

fyrrverandi prófessor í sálarfræði við HÍ

Útgáfudagur

16.2.2004

Spyrjandi

Eyjólfur Bjarnason

Efnisorð

Tilvísun

Jakob Smári. „Hversu alvarleg geðveiki hrjáði Jón Magnússon sem ritaði píslarsöguna?“ Vísindavefurinn, 16. febrúar 2004. Sótt 25. apríl 2024. http://visindavefur.is/svar.php?id=4003.

Jakob Smári. (2004, 16. febrúar). Hversu alvarleg geðveiki hrjáði Jón Magnússon sem ritaði píslarsöguna? Vísindavefurinn. Sótt af http://visindavefur.is/svar.php?id=4003

Jakob Smári. „Hversu alvarleg geðveiki hrjáði Jón Magnússon sem ritaði píslarsöguna?“ Vísindavefurinn. 16. feb. 2004. Vefsíða. 25. apr. 2024. <http://visindavefur.is/svar.php?id=4003>.

Chicago | APA | MLA

Þessi síða notar vafrakökur Nánari upplýsingar

Ég samþykki
Spyrja

Sendu inn spurningu LeiðbeiningarTil baka

Hér getur þú sent okkur nýjar spurningar um vísindaleg efni.

Hafðu spurninguna stutta og hnitmiðaða og sendu aðeins eina í einu. Einlægar og vandaðar spurningar um mikilvæg efni eru líklegastar til að kalla fram vönduð og greið svör. Ekki er víst að tími vinnist til að svara öllum spurningum.

Persónulegar upplýsingar um spyrjendur eru eingöngu notaðar í starfsemi vefsins, til dæmis til að svör verði við hæfi spyrjenda. Spurningum er ekki sinnt ef spyrjandi villir á sér heimildir eða segir ekki nægileg deili á sér.

Spurningum sem eru ekki á verksviði vefsins er eytt.

Að öðru leyti er hægt að spyrja Vísindavefinn um allt milli himins og jarðar!

=

Senda grein til vinar

=

Hversu alvarleg geðveiki hrjáði Jón Magnússon sem ritaði píslarsöguna?
Jón Magnússon ritaði píslarsögu sína 1658-1659 þá tæplega fimmtugur. Þar greinir hann frá hremmingum þeim sem hann hafði orðið fyrir til líkama og sálar og rekur til galdramanna sveitunga sinna. Þetta var á þeim tíma sem svonefnt galdrafár grúfði yfir Evrópu og teygði anga sína til Íslands, einkum Vestfjarða. Munu Íslendingar samt hafa verið heldur minni ákafamenn á þessu sviði en margar nágrannaþjóðanna. Erfitt er að átta sig á hve mikil ítök galdratrú átti í öllum almenningi á þessum tíma. Ásakanir um galdra hafa væntanlega stundum ráðist af átökum um gögn og gæði fremur en trú á mátt þeirra.

Í píslarsögu Jóns Magnússonar greinir höfundur með miklum tilþrifum frá aðsóknum ýmiss konar sem hann verður fyrir. Frá sjónarhorni nútímalesanda kemur sá heimur sem þarna er lýst oft framandi fyrir sjónir:
Oft var munnurinn til að finna svo sem kipraður og kreistur út á aðra kinnina, svo ég hugði andlitið mundi aflagast og mér mundi ekki gagnast lengur að ákalla drottin eða til hans kalla, því djöflarnir voru mér tilfinnanlegir og þreifanlegir, sáust og líka svo sem ég til fann. Eftir yfirlestur yngra Jóns sást venjulega ormur uppi á pallfjölunum undir rúminu, sem ég lá í og stundum sást hann hlykkjast og beygja sig í kringum mig í rúminu.
Það er því nærtækt að afgreiða lýsingar Jóns sem afsprengi einhvers konar geðveiki eða geðröskunar. Það þarf hins vegar að greina á milli spurningarinnar um það hvort Jón Magnússon hafi verið geðveikur (psykótískur) í þeim skilningi að raunveruleikaskyn hans hafi verið brenglað og hinnar hvort hann hafi þjáðst af einhvers konar geðröskun án þess að vera endilega geðveikur. Þetta tvennt er alls ekki eitt og hið sama.

Að greina geðræn vandkvæði eða geðraskanir fólks sem enn er á lífi og þar sem við getum beitt þeim greiningar- og mælitækjum sem best eru og aflað upplýsinga að vild getur verið afar snúið. Oft er í þessu sambandi einmitt notað orðið geðraskanir fremur en geðsjúkdómar þar sem þekking okkar á þessum erfiðleikum er oftast mun takmarkaðri en sú þekking sem við höfum á því sem almennt er kallað sjúkdómar í læknisfræði, þannig að hæpið má telja að leggja þetta að jöfnu. Með því er í engu gert lítið úr þjáningum fólks sem á við geðræn vandamál að stríða. Af þessu má ljóst vera að slík greining, þar sem í hlut á löngu látið fólk, sem takmarkaðar upplýsingar eru um og sem bjó við hugmyndaheim sem orðinn er okkur fjarlægur, er í hæsta máta varasöm.

Sama gildir vitanlega þegar við í nútímanum reynum að greina geðraskanir eða geðveiki hjá fólki sem kemur úr allt öðrum menningarheimi en þeim sem við búum í. Svo dæmi sé tekið getur það sem litið er á sem þunglyndi lýst sér allt öðru vísi í latnesku Ameríku en hér á Fróni. Menn lýsa þar sums staðar hitatilfinningu eða eldinum sem færi sig frá fótum upp eftir líkamanum (fuego) sem fræðimenn telja samsvara þunglyndi á okkar slóðum. Engu að síður reyna gamansamir menn að greina þunglyndi hjá Agli Skallagrímssyni, andfélagslega persónuleikaröskun hjá Gretti Ásmundarsyni, oflæti Alexanders mikla eða hugvilluröskun hjá Ágústi Strindberg.

Hvað varðar hinn síðastnefnda eins og greint er frá í nýlegri bók um þennan skáldjöfur hafa svokallaðir fræðimenn fullyrt að hann hafi ýmist þjáðst af geðhrifapersónuleika-röskun, geðklofagerðarröskun, jaðarpersónuleikaröskun, alkóhólisma, heilaskemmdum margs konar, geðklofa og flogaveiki. Það eitt hafa menn verið sammála um að hann átt við alvarlega geðröskun að stríða, og þessar ályktanir hafa menn dregið af vitnisburði andstæðinga hans og skáldlegu hugarflugi hans sjálfs. Að menn komist, að því er virðist í alvöru að slíkri niðurstöðu, á svo veikum grunni, er áminning um hversu vafasöm fræðimennska hér er að verki. Svo fremi fólk hins vegar gleymi ekki varnöglum sem slá verður í slíkum tilvikum er þetta í sjálfu sér kannski saklaus samkvæmisleikur. En nóg um það.

Enda þótt píslir Jóns Magnússonar minni um margt á einkenni geðraskana þarf að skoða lýsingar hans á þeim í sögulegu samhengi. Jón Magnússon lifði á tímum þegar galdrar og áhrif þeirra voru væntanlega meðal meirihluta Íslendinga viðtekin sannindi. Það þykir nú á dögum afar mikilvægt þegar afstaða er tekin til þess hvort svonefndar ranghugmyndir eða ofskynjanir séu til marks um geðveiki eða ekki hvort viðkomandi er einn um þetta eða deili þessu með hópi manna sem hann hrærist með og tekur mið af. Það hefur trúlega verið raunin með Jón Magnússon. Það er því væntanlega mjög hæpið að tala um geðveiki Jóns í þessum skilningi. Vitanlega er samt harla líklegt eins og Sigurður Nordal ritar í formála útgáfu sinnar á Píslarsögunni að Jón hafi verið sérkennilegur maður, jafnvel í augum samtíðarmanna. Það er hins vegar allt önnur saga.

Ef við höldum áfram samkvæmisleiknum er afar mikilvægt að greina á milli þeirra einkenna sem Jón lýsir og svo hins vegar túlkunar hans á þessum einkennum. Hið síðarnefnda ræðst trúlega enn meira af tíðaranda en hið fyrra. Ýmis einkenni sem Jón lýsir eru alþekkt bæði hjá fólki almennt og í ríkari mæli til dæmis hjá þeim sem greindir eru með áráttu og þráhyggjuröskun. Þar má nefna áleitnar hugsanir um að guðlasta eða aðrar þær freistingar sem Jón nefnir svo.

Margt bendir til þess að sjálf baráttan við slíkar hugsanir geri þær enn illvígari. Þar af leiðandi kunna þær að vefjast öðrum fremur fyrir fólki sem er trúhneigt eða með öðrum hætti mjög upptekið af því að hugsa ekki það sem því finnst vera ljótar hugsanir. Marteinn Lúther mun meðal annars hafa þurft að glíma við slíka þráhyggju. Þarna er vandinn því sá að því uppteknari sem maður er af þessu því erfiðari verður gjarnan vandinn.

Önnur einkenni Jóns minna til dæmis á það sem kallað er líkömnunarraskanir og svo framvegis. Niðurstaðan er því sú að ýmis einkenni Jóns píslarsöguhöfundar má heimfæra upp á einkenni þess sem nú er litið á sem geðraskanir. Jón leið líka augsýnilega vítiskvalir. Í einhverjum skilningi mætti segja með slegnum fyrirvara að hann hafi trúlega átt við geðröskun á borð við þunglyndi, líkömnunarröskun, felmtursröskun eða hugrofsröskun af einhverju tagi að stríða sem síðan blandast saman við og birtist í efniviði þess menningarheims sem hann bjó í.

Allar ályktanir um geðsýki, geðveiki eða geðröskun eru hins vegar eins og fyrr var getið afar hæpnar. Spurningin er hvort skilningur á hugarheimi sautjándu aldar varpar ekki fremur ljósi á Jón Magnússon og skrif hans en greining einkenna hans í ljósi nútímahugmynda um geðraskanir.

Frekara lesefni á Vísindavefnum:...